Երկեր

ԱՍՏՂԵՐԻ ԶՄՐՈՒԽՏԸ

Նույն վայրկյանին Խաչի պապին գալիս, Արտո քեռու հետ ինձ անծանոթ հորի մոտ է տանում, հորի բերանը բացում եւ այնտեղից դուրս բերում գինու փոքրիկ մի կարաս, իսկ իր ձեռքով աճեցրած ամենաբազմազան մրգերն ու բանջարեղենը, տարբեր մուրաբաները նա հանում է այլ ,սառնարանիցե։
Ասեմ, որ գինին Խաչի պապին ինքն էր քաշում, միակ մարդն էր այդ տարածքում, որ գետափի իր մեծ այգում աճեցնում էր մուշկետ։ Խաչի պապիկի այգու մասին հեագայում, երբ ինձ հեքիաթներ էր կարդում մայրս եւ հատկապես ,կախարդական այգիե արտահայտությանն էինք հանդիպում, տալիս էր այսպիսի բացատրություն.
- Կախարդական այգին Խաչի պապիկի տնկած այգու նման է լինում, ամեն ծառ, ամեն ծաղիկ բուսնում է այնտեղ, ամեն հավք երգում է, նույնիսկ հազարան բլբուլը ...Գետի մաքուր ջուրն էլ՝ գիշեր - ցերեկ ծառերի վրա ...
Այդ օրը մեծ տոնախմբություն էր Սիպտակ շենում, իմ պապունց տանը։
Գրում եմ այս մասին եւ, թվում է, երազ եմ պատմում։
Երբ քառասունականներին խոշորացման քաղաքականություն էր վարվում երկրում, եւ արդյունաբերական Բաքուն հայկական մեր գյուղերի, քաղաքների աշխատուժը քաշում - տանում էր, այդ արշավին զոհ գնաց եւ փոքրիկ Սիպտակ շենը։ Ավելին, մարդիկ տեղափոխվելով մեծ քաղաքներ՝ ետեւից ավիրում-քանդում էին իրենց տները, փող ,սարքումե, որ մեծ աշխարհում հանկարծ դատարկաձեռն չմնան, քանի որ ,դատարկ մահակին շուն չի հաչումե...
Այս նկրտումները փլուզեցին նաեւ իմ պապուց տան ապարանքը ...
Մի քանի տարի առաջ, երբ քեռի Արտոն եկավ Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասից, երկար տարիների բացակայությունից հետո, սիրտը շատ ուզեց ծննդա-վայրում լինել։ Ավաղ, դժվար գտանք տան տեղը, որովհետեւ քար անգամ քարի վրա չէին թողել, ընդամենը կանաչ տարածք էր փռված մեր դիմաց։ Եվ հանկարծ Արտո քեռին նկատեց, որ կանաչների մեջ ժամանակի դեմ անջուր մաքառող, թեեւ արդեն՝ համարյա չորացած, մի ծառի ուրվական կա, մոտեցավ, ճանաչեց, իրենց բակի երբեմնի խանում - խաթուն թթենին էր, որի տակ Խաչի պապին գինու կարաս էր անթեղում ... Մոտեցավ գրկեց ծառի բունը երկու ձեռքերով, այդպես նստեց գետնին՝ նաեւ ոտքերով փաթաթվելով ծառին ... Ու ո՜նց էր ողբում:
Թթենին շյուղ անգամ չուներ, որով կարողանար քեռուս գրկել:
Հիմա չկա Արտո քեռին։ Ավելի վաղ իրենց մահկանացուն են կնքել Սաթենիկ այան, Խաչի պապին, որոնց գերեզմանները Բաքվում ավիրել են բարբարոսները։ Թելու տատի ու Արտո քեռու շիրիմներն ամփոփված են Ռուսաստանում։ Իրենք ,էն աշխարհումե են, սակայն այս հիշողությունը մնում է ու հանգիստ չի տալիս։ Կարծեմ Դանթեն է ասել՝ ամենադաժան բանը տխրության պահին անցած ուրախությունները հիշելն է։
Թող ինձ ների ընթերցողը, բայց ես չէի կարող անտեսել այս պատմությունը, որը, պապունց տան մասին խոսելիս, հոգիս տակնուվրա է անում։

* * *
Հիմա կրկին դառնանք Արտո քեռու ջահել ու պայծառ օրերին, նրա աղջիկ ուզելուն։ Այսպես, ուրեմն, Քարինգ գալ - գնալը քեռիս դարձրեց ջրի ճամփա։ Նրա եւ Նորայի միեջեւ համաձայնությունը կար, մնում էր ծնողներն իրենց հանուչեն ասեն՝ ըստ մեր հայկական ավանդական կարգի, որը ոչ մեկն իրավունք չունի խախտել։
Մի երկու - երեք օրից մայրիկս ասում է.
- Շուշի մորքուրենք տվել են իրենց համաձայնությունը... Շուտով Արտոյին ու Նորային պսակում ենք։
- Խաչի պապին գիտե՞...
- Չէ, նոր ասացին։ Լավ կլինի կանչես՝ ասես, որ Խաչի պապունք գան, տեղում կտրցնենք հարցը, պրծնենք։
Որախացած վազում եմ Մըհըսուրոտեն թումբը.
- Հե՜ Խաչի պապի՜՜... Խաչի պապիի՜՜...
- Հե՜՜եյ ...
- Շուշունք համաձայն ըն, է՜՜, համաձայն ըը՜ն...
- Հաա՜... Լա՜վ... Սկացալը՜մ... Պահոո՜՜՜... Էտ ար մնացալ, վեր հալա համաձայն էլ չինին...
Չնայած վերջին բառերը ցածր էր ասել Խաչի պապին, ինքն իր քթի տակ, բայց բարձր ասածներից հստակ էին լսվում։ Ծիծաղեցի։
Ամեն ինչ արագ կատարվեց։ Երբ մերոնք գնացին խնամախոսության, վեճ առաջացավ երկու կողմերի միջեւ, ավելի կոնկրետ՝ Նորայի մեծ քրոջ ամուսինը՝ Սաշան, որ Խծաբերդից էր եկել, ժամանակ էր պահանջում ինչ - ինչ նախապատրաստությունների, բայց հայրս, որ գլխավորում էր քեռուս խումբը, հարցը դրեց այսպես.
- Վաղը գալու ենք մեր հարսնացուին տանենք։
Արտո քեռին էր այդպես ուզում, որովհետեւ Նորային պիտի իր հետ տաներ Բաքու, ուր ապրում էին իր երկու՝ Սերյոժա եւ Միշա եղբայրներն՝ իրենց ընտանիքներով։ Իսկ հայրս միշտ փայլել է իր երեխայական մաքրությամբ ու պարզությամբ, որքան կրթված, զարգացած, նույնքան էլ՝ հավատավոր։ Անսահման բարի, անընդհատ խաբվող, անասելի միամիտ։ Երբ առաջին անգամ կարդացի Դոստոեւսկու երկերը, նրա պարզ ու բարի հերոսների մեջ հորս էի տեսնում, ինձ միշտ թվում էր, թե Լեւ Միշկինի կերպարի նախատիպը հայրս է, թեեւ, իհարկե, այն ստեղծվել է հորս ծննդից շատ առաջ՝ Հիսուսի պատկերով։
Ու քեռի Արտոյի եւ Նորայի պսակվելու հարցը եղավ սիրահարների սրտով, հորս ասածի պես։ Բայց մենք՝ թատրոն խաղացողներս, ետ չկանգնեցինք մեր մտքից, հավաքվեցինք դպրոցի սենյակներից մեկում, որոշեցինք փոխարինող գտնել ընկեր Նորային, ով կլինի դա, ով չի լինի, ընկերներս կանգ առան իմ անվան վրա։
- Թումանյանի դերակատարից լավ ո՞վ կարող է,- նորից Նուրվարդն իր ձին էր քշում։
Եվ լավ էր անում, իմ սրտով էր, համ էլ էդ ,ձինե սազում էր Նուրվարդին։
Հաճելի էր բեռը, թեեւ բազմապատիկ ծանր էր ու, խոստովանեմ, շատ դժվար, չնայած ,Շունն ու կատունե բեմականացնելու առաջին փորձն արդեն ունեինք ես ու Շահինը։
Գիշեր-ցերեկ Թումանյանի գործերն էի կարդում, մայրս ու հայրս էլ էին օգնում, բայց ես ուզում էի մենակ գնալ ճամփաս։
- Կարեւորը, գիտե՞ս, որն է, որ մի անգամ տեսնես-հանդիպես Հովհաննես Թումանյանին, պատկերացում ունենաս,- կատակով ասաց իմ գեղանկարչության ուսուցիչ, ինքնուս նկարիչ Վոլոդյա Սարգսյանը, ով հումորի զգացումով օժտված մի հիանալի անձնավորություն էր, մեր գյուղ էր տեղափոխվել հարեւան Խծաբերդից։ Նրա հետ անընդհատ նկարչությամբ էի զբաղվում դասերից հետո, քանի որ որոշել էին ծնողներս, որ իմ ապագան պիտի կապեմ այդ արվեստի հետ՝ երեւի նկատի առնելով շատ թե քիչ դրսեւորածս շնորհքը, հատկապես, որ դպրոցականների մարզային ստուգատեսում իմ գեղանկարչական գործը /,Եղնիկը գետափինե/ առաջին տեղն էր գրավել։
Կատակը՝ կատակ, բայց Թումանյանին հանդիպելու միտքն ուղղակի ինձ պաշարեց այնպես, որ ամենուրեք, երբ դուրս էի գալիս տնից, մեր բակում, հանդում, անտառում, փորձում էի մտքով տեսնել բանաստեղծին։ Չէր ստացվում։ Մի օր դասերից փախա, գնացի Մասրա քարի մոտ, խնդրեցի քարին ինձ օգնել, նույնիսկ իմ գրած առաջին ոտանավորը կարդացի քարի համար։
Չեմ թաքցնում՝ Մասրա քարի նման ոչ ոք ինձ չի հասկանում։
Ու չգիտեմ՝ ի՞նչ խոսեցինք, ի՞նչ չխոսեցինք, ես՝ գլուխս քարին հենած, քնով անցա։ Թե՞ չէի քնել։ Մեկ էլ տեսնեմ՝ մեր Կենտ կաղնին, որ մի ձորակ մեզանից այն կողմ է, Իվանատափ տանող ծմակի ծերին, գալիս է դեպի ինձ։ Զարմացած նայում եմ, մանավանդ՝ ծառի վրա գտն-վող՝ մի քանի մետր բարձրության վրա, փչակին, ուզում եմ իմանալ՝ հարմար կլինի՞ կկվի բույնի համար... Իսկ ծառն անընդհատ մոտենում է, տերեւները խշշում են այնպես, ասես աշխարհի ամենալավ երաժշտությունն եմ լսում...
Ծառի խիտ սաղարթներում հազարավոր թռչուններ են ծլվլում։ Հետո նկատում եմ, որ թռչունների հետ թեւահարելով՝ ծառից պոկվում են մի քանի պահապան հրեշտակներ ու գնում - իջնում են մեզ շրջապատող մոտակա բարձունքներին՝ Մեծ քարին, Ապրեսին քարին, Աղաքարերին, Մկրտումի թումբին, Ղաշխա խութին ...
Իսկական հրեշտակներ, որոնց միայն հեքիաթներում կարելի է հանդիպել։
- Ավիկ, - շշնջում է ծառը, - ինձ ճանաչեցի՞ր։
- Ոնց չէ, մեր Կենտ կաղնին չե՞ս,- ժպտում եմ, իբրեւ թե՝ ես ո՞նց կարող եմ մեր հանդի կաղնու շուքն ու շվաքը չիմանալ։
Ու ծառն աչքիս առաջ վայրկյանի մեջ կերպարանափոխվում է, դառնում մի շատ բարեհամբույր ծերունի, մազերի մեջ սպիտակը շատ են, աչքերի շուրջ փնջված գծերն աստվածային բարություն են նկարում դեմքին։
- Խաչի պապի՞... Ես էլ մնացել եմ սառած, ասում եմ՝ էս ո՞վ ա գալիս։
- Խաչի պապին չեմ, բալիկ ջան, լա՚վ նայիր ...
Ու սկսում է թեթեւ, հանգիստ պատմելու նման արտասանել. ,Լինում է մի սար, էն սարում մի ծառ, էն ծառում փըչակ, փըչակում ....ե։
- Հովհաննես Թումանյանն է ...,- հուշում է Մասրա քարը։
- Ի՜՜նչ ...
Ես ոգեշնչված՝ անմիջապես տեղից վեր եմ ցատկում ու Թումանյանի համար, ի՞նչ արտասանություն, չտեսնված ձեւով խաղում եմ ,Չարի վերջըե, ապա՝ գլխիս զգալով նրա քաջալերանքի ձեռքը, ազատ շունչ եմ քաշում՝ զարմանալով, թե ոնց կարողացա բոլոր դերակատարներին միավորել իմ մեջ։
Մասրա քարը նկատեց, որ երազով եմ անցել։ Ալաթն էլ անհանգիստ կենտահաչ էր տալիս կողքիս։ Նայեցի շրջակա գագաթներին, ամեն ինչ իր տեղում է, միայն թե հրեշտակներն այլեւս չէին երեւում։
Մըհըսուրոտում ուրիշ է դառնում դրանից հետո իմ քայլվածքը։ Ես հիմա, այսքան տարիներ անց, շատ աշխարհներում լինելուց հետո, գտնում եմ, որ քայլերը կարեւորվում են ոտքի տակի հողով. կարծում եմ այս հարցում ինձ հետ կհամաձայնեք, բայց լինում է եւ այնպես, որ արժեւորումը փոխադարձ է լինում, օրինակ, երբ ես Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ քայլել եմ՝ Արցախում, զգացել եմ, որ ինձ հետ քայլող Մեծի ոտքերով հողը շնչում է, եթե անգամ հազար շերտ ,ասֆալտե կամ քարասալեր լինեն արանքում։ Ինչու՞ սա հիշեցի, պատճառը Թումանյանն է՝ մեր Միհըսուրոտեն թումբում։ Եվ հրաշքն ու իրականությունը միաձուլվում են, քանի որ մենք եթե գնում ենք դեպի, ասենք, Կենտ կաղնին, ուրեմն՝ կենտ կաղնին է գալիս դեպի մեզ, ուզում եմ ասել՝ իրերի եւ մարդկանց բնությունը համադրական է։
Թումանյանի հետ տեսակցությունից հետո հաճախ էի նրան հանդիպում, անգամ մեր տանը՝ սեղանի մոտ, երբ գիրքը ձեռքս էի առնում։ Մի անգամ նույնիսկ սկսել եմ բարձրաձայն խոսել Թումանյանի հետ, եւ այդ պահին ներս մտնելով՝ Սաթենիկ այան, հարցրել է.
- Ավիկ, էդ հուր նըհե՞տ ըս խոսըմ ...
Լռել եմ գլուխս կախ, որն էլ պատճառ էր դարձել, որ այան մորս երեսին խոսի.
- Աղջի, Նինա, տեսնըմ չը՞ք վեր էդ խոխան ծերքա քյինըմ ա ըշկըրներես ըռաշկեն, քաշկուտ ա ընգնըմ, խե տանը՞մ չըք մին կյիր ընեղու կողք ...
Ինձ տարան հարեւան գյուղում մի բախտագուշակ կար, նրա մոտ։ Վերջինս պատրաստակամ նայեց ինձ ու հարցրեց ,տեղում բռնացնողե հայացքով, ոչ առանց հումորիկ ժպիտի.
-Մենակ Թումայնյանի հետ ես հանդիպե՞լ, թե որիշների հետ էլ ես տեսակցում։
-Ուրիշներն էլ կան...
-Օրինակ...
-Շատ են...Տերյան, Նիցշե, Շոպենհաուեր...
-Որտեղի՞ց դրանց գիտես, ովքե՞ր են։
-Հայրիկիս գրքերում եմ ծանոթացել։ Ինձ լավ-լավ բաներ են ասում։ Գրողներ են, փիլիսոփաներ են։
-Դրանց ասածներից ի՞նչ ես հիշում, մի բան կասե՞ս...
-Դե ո՞ր մեկն ասեմ,-մի պահ,կմկմալով, լռում եմ, ապա շարունակում,-Շոպենհաուերն ասում է ՝ Մեծ քարն իրականում չկա, ինչ որ տեսնում ենք, դա Մեծ քարի ստվերն է, Պարմանիդեսը պնդում է՝ չգոյություն գոյություն չունի...Նիցշեն գտնում է, որ Աստված չկա...
-Էդ վերջինը հաստատ ղալաթ է անում, Աստված կա... Դու համաձայնում ես նրանց հետ,թե՞ վիճում ես։
-Նայած՝ ե՞րբ, ինչպե՞ս։
-Իսկ որտե՞ղ ես նրանց հանդիպում։
-Հայրիկի գրքերը կարդալուց հետո/ դրանք Թիֆլիսից է բերել/, երբ հանդ եմ գնում։ Շոպենհաուերին տեսել եմ մեր Եխծուն տակե բոստանը ջրելու ժամանակ, այնտեղ նա տկողեն էր ջարդում մի ձեռքով՝ ինքն իր գլխի մազաթափ կողմի վրա, եւ ծիծաղելով ուտում, մեկ-մեկ ինձ օգնում է՝ արխերի ծայրին կանգնելով ու ջրի հասնելու մասին ինձ հայտնելով։
-Իսկ Նիցշե՞ին որտեղ ես տեսել...Նիցշե ասացիր, չէ՞...
-Հա... Մեր Դերին աղբյուրի մոտ։
-Պարզ է։ Երեւում է՝ գրքեր շատ ես կարդում...
Տարիքիդ անհամապատասխան։ Մի առ ժամանակ մենակ դասերդ կարդա,ուրիշ գրքեր չընթերցես։
Լավ է, վերջինս ճիշտ հասկացավ վիճակս եւ, հարցուփորձ անելուց հետո, մորս ու այայիս հուսադրեց.
- Բան չկա, երեխա է, էլի, մեկ - մեկ մուսան գալիս է՝ գրում է դեսից-դենից։ Պետք չէ, որ շատ զբաղվի ընթերցանությամբ։ Հետո կանցնի։
Արդյունքում պարզվում է, որ գերհոգնած եմ։ Հայրս մի ծանոթ բժշկի հրավիրում է մեր տուն, կարծեմ անունը Սալիմ էր, վերջինս էլ ինձ առանց քննելու, լսածների հիման վրա, նշանակում է հեղուկ քնաբեր՝օրական մի հացի գդալ անարատ մեղրի հետ։
Սիրով սկսում եմ նշանակումներն ընդունել,բայց մի շաբաթ հետո քնով եմ անցնում, էլ չեմ զարթնում, մեկ-մեկ աչքս բացում էի հորս պաղատանքով, տեսնում Մաքյունց Շահինը կողքիս, բերել էին նրան, որ իբրեւ նրա ձենից արթնանամ։ Ծնողներս լալիս էին՝ երեխան ձեռքից գնում է։

Վարդի տատս խփում էր ծնկանն ու ասում.
-Տեսա՞ք՝ էս թռվռալես խուխեն սոտ տեղան տարեն, հինչ օր քիցեցեն...
Հայրս ինձ բուժող բժշկին հարեւան գյուղից նորից է հրավիրում մեր տուն,վերջինս հանգստացնում է մերոնց.
-Բան չկա վտանգավոր, մենակ թե՝ դեղ էլ մի տվեք, բայց շարունակեք մի տարի մեղր տալ, օրը երեք հացի գդալ՝ առավոտյան, կեսօրին, իրիկունը։
Կամաց-կամաց վերականգնվում եմ, տրվում սովորական իմ առօրյային, միայն թե՝ հայրս արգելում է մեծերի համար գրված գրքերը կարդալ,թեեւ մի օր ինձ բռնեցրեց Բոկաչչոյի ,Դեկամերոնըե ձեռքիս, դեռ նոր էի սկսում կարդալ, վերցրեց ու մի կողմ դրեց՝ քեզ ինչ եմ ասել... Եվ դա շատ ծանր նստեց ինձ վրա՝ վստահության տեսակետից։
...,Չարի վերջըե բեմադրելու բոլոր փորձերն արինք Կենտ կաղնու մոտ՝ Շահբաս յուրդում։ Երբ արդեն գյուղի փոքրիկ բեմում խաղացինք, բոլոր կողմերից ծափահարու-թյուններ էին հնչում, մենակ քեռի Օսեփն էր նեղացել մի քիչ, ոչ մեզանից, իր տղայից.
- Արա, Կարո, ա շան տղա, մի լավ դեր չի իլա՞լ Թումանյանեն կյիրածըմը, վեր աղվեսին դերն ըս եր կալալ ...
Իսկ մեր Կյալուստ հոպարը, Շենին աղբյուրի մոտ մի օր ինձ կանգնեցնում է ու հարցնում.
- Ավիկ, մատաղ ինիմ, մին պեն հըրցընիմ՝ ասե ...Էդ Թումանյանը շատ մեծ մարդ ա, բա խե հանց ըրա՞լ չի, վեր էտ չար աղվեսը շան ռեխ ընգնե մինչեւ կուկվեն ճոտերը տանելը...
Ես նրան ազնվորեն խոստովանեցի.
- Կյալուստ հոպար, ես տա գյուդըմ չըմ ...
- Դե ասըմ ըն տու ուրան մին - մին տեսնըմըս, վեր մին էլ պըտահե՝ կհըրցընիս .. Կասիս մեր Կյալուստ հոպարն ա օզում գյիդա ... Համ էլ ինձնա պարեւ կանիս ...
- Կյալուստ հոպար, աշկես յըրա ....
- Աշկտ ապրած կենա, մատաղ ինիմ ...
Կյալուստ հոպարը` Սըհականց Կյալուստը, մեր գյուղի ծերերից միակն էր, ով ինձ հետ ընկերություն էր անում, իմ արյունակի բարեկամներից էր, բայց, ցավոք, ամբողջ կյանքում երեխա չունեցավ, ինքը որքան բարեհամբույր ու բարի, կինը՝ Վարսի հորքուրը, նույնքան ծվծվան էր ու չար։ Անունը դրել էինք՝ Ճըղ-ճըղ Վարսի։
Մի օր Կյալուստ հոպարը, այն ժամանակ ավելի փոքր էի, ինձ ստիպում - տանում է իրենց տուն, Վարսի հորքուրը հարցնում է.
- Ադա, էդ երեխային ինչի՞ ես բերել, ի՞նչ է ուզում ...
- Բերել եմ, որ մնա մեր տանը, մեր երեխան դառնա...,-կատակել է Կյալուստ հոպարն ու ձեռքը բավականությամբ տարել իր գեղեցիկ ու սպիտակ բեղերի վրայով։
- Խելքդ կորցրել ե՞ս, Կյալուստ ...
- Ինչի՞ ...
- Ադա, դրա ծնողների ճարըմը ճար լիներ, դրանից կհրաժարվեին՝ էնքան պել /խենթ/ ա... Դու գնացել-բերել ես մեր տու՞ն։ Էլ ուրիշ խոխա չգտա՞ր, ձեր Զառունց «պըլերան ըս փըռնալ»։
Դրանով էլ իմ «որդեգրման» արարողությունն ավարտվեց եւ, որպեսզի դժգոհ չմնամ, Կյալուստ հոպարը, կնոջից թաքուն, ինձ մի գրպանի փոքրիկ դանակ նվիրեց։ Պոզեդանակ։ Պոզե դանակ: Ես երեխայական գոհունակությամբ հեռացա, չնայած դրանից քիչ առաջ, երբ Կյալուստ հոպարը խոսում էր ինձ իր ու, մանավանդ, Վարսի հորքուրի երեխան դարձնելու մասին, մորս հիշեցի հանկարծ եւ ուզում էի լաց լինել։
,Չարի վերջըե ներկայացումը խաղացինք նաեւ դպրոցում՝ աշակերտների եւ ուսուցիչների առաջարկությամբ։ Բոլոր դերակատարներիս պատվոգիր տվին։ Ապա ընկեր Ժաննան ագռավի դերակատարի ճակատը համբուրեց.
- Ապրես, Շահին, - ասաց, - էդքան բարի, էդքան լավ ագռավ առաջին անգամ եմ տեսնում...
Իսկ ընկեր Ստեփանյանը մեզ հուշեց.
- Որպեսզի թռչուններն աղվեսների կեր չդառնան, երեխաներ, փայտի բարակ նրբատախտակից փոքրիկ բներ պատրաստեցեք ու ծառերի վրա տեղադրեք ...
Այդ օրից մեր դպրոցականների շրջանում թափ ստացավ թռչունների համար ,բնակարանաշինությունըե։
Հիմա, երբ այցելում եմ մեկ - մեկ ծննդավայր, անպայման շրջում եմ մեր հանդերում, ծմակներում, ուզում եմ տեսնել՝ մեր դրած թռչնաբները ,բնակիչներե ունե՞ն, թե գյուղի վիճակն են ընկել...
Փառք Աստծո, թռչուններն ավելի իմաստուն են, քան մենք։
Այս պահին եւ խոսում եմ, եւ հիշում եմ իմ մանկության ամենահետաքրքիր մարդկանցից մեկին՝ Առանդիկին։ Թռչունների համար հոգի էր տալիս։ Հովիվ էր, չամուսնացած, թեեւ սիրտը շատ էր ուզում մեր գյուղի աղջիկներից մեկին կին առնել, բայց քանի որ ոչ ոքի հետ շփում չուներ, դպրոց էլ չի հաճախել, ամեն ինչ գնացել է իր կամքին ու ցանկությանը հակառակ։ Մոր մահից հետո մի արծվի ձագ է բռնել, տուն բերել, ընտելացրել։ Մի անգամ, երբ Մասրա քարի մոտ էինք ես ու Շահինը, Առանդիկը մոտեցավ մեզ, այնտեղ էր ոչխարի հոտն արածեցնում։ Զրուցում էինք, երբ արծիվը եկավ ու իջավ Առանդիկի ուսին։ Մենք զարմանքից մեր աչքերը չռել էինք։
- Ինչ կլինի, որ այդ արծիվը մեզ տաս,- Առանդիկին խնդրեց Շահինը,- մենք թռչուններ շատ ենք սիրում, լավ կպահենք։
- Չէ, Շահին, արծիվը չի համաձայնի, նա ինձ է սիրում մենակ,- կատակում է հովիվը։
- Իսկ եթե Սառային մտափոխենք ու քեզ մարդու գա՞ ...., - սկսեցի ես ինձնից մեծ - մեծ խոսել։
Առանդիկը շատ լուրջ ընդունեց խոսքս, ոտքից գլուխ կարմրեց, թեժ պողի պես փայլում էր երեսը։
- Խելքից մոտ բան ես ասում արդեն,- անթաքույց գոհունակությամբ արտաբերեց նա։
Սառան մեր ռուսերենի ազափ ուսոուցչուհին էր, քաղաքից էր եկել, ասֆալտի վրա ծնված- մեծացած, բարձրակրունկ կոշիկներով էր անընդհատ ման գալիս, անգամ` հանդ գնալիս։ Մեր ,գործարքիե մասին մեր դասարանցիների մոտ խոսեցինք, կատակեցինք, թե ոնց լուրը հասավ դպրոցի տնօրենին, չիմացանք, ինձ ու Շահինին երկու օրով դպրոցից հեռացրին, ու մենք ստիպված Առանդիկին ընկերացանք՝ արծվի խաթրու։ Այդ ընթացքում տե-սանք, որ Առանդիկը շատ լավ մարդ է, մինչդեռ դպրոցում ով դասը վատ էր սովորում, նրան ուսուցիչները վախեցնում էին. ,Դե կգնաս Առանդիկի պես չոբան դառնասե։ Այստեղից էլ սկսվում էր, ինչպես հասկացանք, Առանդիկի ամուսնանալու խնդիրը բարդանալ, ո՞ր աղջիկ այդքանից հետո կուզենար նրա հետ կյանք կապել։
Ամեն տարի, երբ գարունը մոտենում է մեր քաղաքին, Մըհըսուրոտեն ծաղկած վարդերն են աչքիս առաջ գալիս, մեկ էլ Մասրա քարին հենված հովիվ Առանդիկն՝ արծիվն ուսին։
Մասրա քարի պատմությունները սովոր եմ լսել երեխա օրերից, ինչպես լսում էի մորս հեքիաթները՝ ձմռան երկար գիշերներին, մեր վառարանի շուրջ նստած։ Հիմա, երբ մայրս չկա, Մասրա քարն իր ջերմությամբ ինձ անվերջ քաշում է իր մոտ՝ ուր էլ լինեմ։ Ավելի անկեղծ լինելու համար, որքան էլ ծիծաղելի թվա, չեմ կարող չասել, որ ծննդավայրից հեռու, տարբեր քաղաքներում ու իրավիճակներում, երբ հոգնում եմ ամեն ինչից, մտքիս մեջ գլուխս դնում եմ Մասրա քարին ու... սկսվում է հեքիաթը։
- Մատաղ ինիմ, պաներ - հաց ըս օտը՞մ, թա մին սհաթ էրկու ծու եղեն քիցիմ՝ բուխարուն կրակեն, օտիս,- մայրս է.
- Աավի՜կ, հե՜՜ե Ավիկ, ա շան տղա, շտեղը՞ս, խե կյամ չըս տասերտ սըվերիս,- հայրս է։
- Ավիկ, կյամը՞ս, ես, տու մին էլ՝ Ակուդադունց Գիրին, քյինինք Կեծակ տվածեն ծմակը՝ փադու,- Շահինն է։
- Ա ժուղովուրդ, սօրաց յետը հուր հերթ կյա՝ վեխճարը արոտ տընելու, էլ շենին կլխե հանդը տանե վեչ, խեղճ վեխճարը սոված ա մնամ,- Կյալոստ հոպարն ա, ասըմ ա Թիվի քեռու ականջի համար, որովհետեւ վերջինս երեկոյան ժողովում, ,կանցիլարումե, ասել էր՝ , վեխճարը հեռե տեղ տանել մեք, մեր բոլոր հանդերը համ խոտառատ են, համ էլ էրուշ տեղ պուրթը քոլերը յեր ըն օնըմ...
Այս երկուսի միջեւ շենի ,լիդերությանե կռիվ է գնում՝ որքան էլ իրար ընդունեն։
- Ուսու ՜ բ, հե՜՜ ՈՒսու ՜բ,- Ուշխուդանց Սամվելն է, Ծորեն ընգյուսի կալերում կամն է քարում,- պըտառեն բուստուններեն ճիրին հերթը ծեզ ա հըսալ, է՜, ծեզ, Մարալեն ղարկե, ճուրը հըպարապ չմնա՜...
- Զըրը՜՜ընգ, զըրը՜՜ընգ ...,- մեր դպրոցի զանգի վրա սթափվում եմ, վեր թռչում հուշային մտանիրհից՝ այնպիսի ոգեւորությամբ, որ թվում է՝ երեխա եմ դեռ եւ պիտի վազեմ դպրոց, որ հորս նախատինքին չարժանանամ։
Ու հանգստացած եմ, ու Մասրա քարն ինձ բուժել է հոգնություններից։
Եվ ահա կրկին Մըհըսուրոտեն թումբում եմ։
Իմ անփոխարինելի Մասրա քարի մոտ։
Շուրջս մեր արոտավայրերն են` կանաչ ու զրնգուն։
Ամեն հավք մեր հանդերում աչքիս Հազարան բլբուլ է։
Սակայն, խոստովանեմ, որ թռչունների մասին խոսելիս, ցավ եմ ապրում, շատ հաճախ ցանկացած հիշողություն ինձ ճնշում է: Սիրտս կծկվում է։ Աշխարհում չեմ գտնում մի վայր, ուր կարող էի հանգիստ զգալ։ Ոչ թե ինքնասփոփանքի, ոչ թե մեղքի քավության, ոչ թե ինքնա-մխիթարանքի համար, չէ, պարզապես իմ սիրո թելադրանքով քաղաքում, իմ տան բարձր պատուհանից, տախտակե հարթակ եմ կախել, ամեն օր հացի փրանքներ եմ տալիս թռչուններին, որոնք այնքան հաճույքով են դա վայելում, որ ինքս էլ բավականություն ու վայելք եմ ստանում նրանց հետ։ Երբ պատուհանիս փեղկը բացում եմ, այս ու այն կողմից վրա են տալիս տասյակ - հարյուրավոր թռչուններ, որոնք ասես ամեն վայրկյան դրան էին սպասում։ Նայում եմ նրանց անմեղ ու անպաշտպան շարժումներին ու.... Կրկին այս երանական պահի մեջ, որտեղից- որտեղ, միտս է գալիս մեր Ճոխտակ նավ աղբյուրը։ Ուրիշ եզերքում չեմ փնտրում իմ մեղքի թողությունը, բացի այստեղից, ուր հիմա կանգնած եմ։ Ու միանգամից դիմում եմ Մասրա քարին.
- Ուզում եմ ինձ այնպես ծածկես, Մասրա քար, որ ոչ մի կողմից աշխարհիս երեսին չերեւամ։
- Ինչո՞ւ։
Ես չեմ պատասխանում։ Մտածում եմ, որ լռությունը եւս խոսելու ձեւ է։
- Մեղքերդ շատ՞ են:
Գլխով համաձայնության նշան եմ անում։
- Երեխա օրերի՞ց են, թե ...
- Ոչ սկիզբը, ոչ էլ վերջն է երեւում, Մասրա քար,- գրեթե լացակումած ասում եմ ես։
- Չեմ կարողանում այսպես ապրել։ Հոգետանջ եմ լինում։
- Էն, ինչ որ մանուկ ժամանակ ես արել, դրանք մեջտեղից հանիր։
- Չեմ կարողանում։ Հնարավոր չէ։
- Ինչու՞։
- Թռչուն եմ սպանել ... Վաքու յուրդում՝ Ճոխտակ նավի մոտ է եղել։ Աղբյուրից ջուր եմ խմում, հետո տեսնում եմ, որ ոչ հեռվում, հենց ակի կողքին, թփի վրա, մի ջրածիտ կանգնած, մինչ նա վեր կթռնի ինձ տեսնելուց, ես վրա եմ բերում մահակս ու սպանում։ Իբր ուզում էի ինձ վարժել արագ եւ կտրուկ գործողությունների։ Երեխաներով, խաղի ժամանակ, հաճախ էինք մրցում, թե ով կլինի շարժումների մեջ ավելի ճկուն, ուժեղ ու անհաղթ, որովհետեւ մենակ հանդ գնալիս, երբեմն հանդիպում էինք անասնագողերի, գել-գազանի...
Հետո էլ պարզվեց, որ թռչնի բույնը հենց այդ թփում է, երկու դեղնակտուց ձագուկներ՝ ներսում։ Տարիների ընթացքում ինձ հանգիստ չի թողնում այս տեսարանը, եւ ամեն անգամ, երբ ձախորդության մեջ եմ ընկնում, հանդիպում եմ մի դժբախտության, ասում եմ ՝ արժանի եմ, գործած մեղքիս համար եմ պատժվում, սա դեռ քիչ է ինձ համար ...
Նույն օրը մեր տանը պատմեցի այս մասին՝ գլխահակ մոտենալով հորս, որ ապտակի ինձ։ Չապտակեց, զայրացած հայացքը շրջեց ու հեռացավ։ Դեմքիս էլ չնայեց հայրս, որին այնքան շատ եմ սիրում։ Երեք օր լացում էի, մայրս էլ՝ ինձ հետ, հաց չէի ուտում։ Ընկերներս գալիս էին ինձ խաղի հրավիրում, չէի գնում։
Մասրա քարը նայում է իմ աչքերի մեջ.
- Կյանքում հաճախ մեղքեր են գործում անմեղ լինելուց, դրա համար Աստված երեխաներին ներում է։ Թեեւ ես գիտեմ քեզ հետ կապված ամեն բան, բայց դա ոչինչ չի փոխում, պիտի ինքդ քեզ վերապատմելով տխուր դեպքը, մեղա գաս Աստծու առաջ ու հիշողությունիցդ հանես։ Երբ տհաճությամբ է վերապրվում հուշը, դանդաղ ոչնչանում է։
- Աղոթում եմ ամեն օր, ծնկաչոք աղերսում եմ Տիրոջն ամենակարող։ Մեղքերս մեկը, երկուսը չեն,- ասում եմ ես։
Քարի հայացքը մթնժորվեց արցունքներիս մեջ։
- Գնա Դերին աղբյուրի ջրով երեսդ լվա, - ասաց,- թարմացիր, արի, մի փոքրիկ պատմություն ունեմ քեզ համար, կարծում եմ, կհետաքրքրի քեզ եւ, մանավանդ՝ կօգնի ...
Իսկույն քայլերս ուղղեցի դեպի Դերին աղբյուր։ Շատ չմնացի, թեեւ անչափ հաճելի էր ժայռափեշից բխող սառը ջրով ցողել դեմքս։
- Հը, ոնց ես հիմա,- երբ եկա, շտապեց հարցնել Մասրա քարը։
- Զարմանալի սառն է ջուրը, անգամ՝ այս շոգին։
- Բայց ետեւիցդ նայեցի՝ ինչ որ ձիու հետ էիր քայլում։
Ժպտացի մեղավոր - մեղավոր.
- Մի սպիտակ ձի է արածում ճամփի մոտ, օրուկած է, հենց որ դեմն ելա, սկսեց գլուխը մտերմավարի շարժել ու խրխնջալ, զգացի, որ ծարավ է ... Տարա ինձ հետ, ինքն էլ ջուր խմեց, մի քիչ էլ ջուր ցանեցի մեջքին ու կրկին թողեցի այնտեղ։
- Գիտե՞ս, Ավիկ, երկրի վրա անթիվ - անհամար ճանապարհներ կան, բայց ոչ մեկը չի տանում քեզ այնտեղ, ուր գնում ես։ Դու կարողացար գտնել ուղի, դուռ, որով դրության մեջ մտար, տվյալ դեպքում՝ ձիու, ճանապարհ, որը չի երեւում, քանզի դու ես բացում, այն ներե-րակային է, ներբնական։ Ապրես։ Քո մանկության ձիերին հիշում եմ, մանավանդ՝ Սամանդին, որտեղից կանչում էիր, ձենիդ վրա գալիս էր վազեվազ, ձիերի, թռչունների, շների հետ միշտ ընկերություն էիր անում, իրար լեզու հասկանում էիք։
Այդ պահին ես մտքով դեռ ձիու հետ էի, Դերին աղբյուրի մոտ։ Մոտենում եմ ձիուն, բաշից բռնում եմ սիրով ու, երեւակայությանս մեջ, ձիու վրա իմ ձեռքով նստեցրածս գեղեցկուհուն, ով իմ սիրած աղջիկն է եւ սիրում է ձի վարել, ասում եմ.
- Հիմա իջիր,- ու ծունկս պահելով նրա ոտքի տակ, իրանը քնքշանքով գրկում եմ, այնպես, որ չցավեցնեմ։
- Սա մեր Դերին աղբյուրն է, օրհնության համար եմ քեզ բերել այստեղ, մեր սիրո օրհնության։
- Բայց մենք քաղաքում եկեղեցի գնացել ենք, - ասում է աղջիկն ու հնազանդորեն ժպտում։
Տեր Աստված, աշխարհի շատ անկյուններում է նա ինձ ժպտացել, բայց ինչո՞ւ այս ժպիտն ավելի գեղեցիկ է, արդյո՞ք, միայն նրա համար, որ իմ ծննդավայրում է...Այստեղ, հիրավի, նա ուրիշ է միանգամայն, նայում եմ դեմքին, այնքա՜ն պայծառ ու սուրբ լույս է ճառագում աչքերից, որ ակամա խաչակնքում եմ...
- Հիմա լա՞վ ես զգում քեզ,- Մասրա քարի խոսքն ինձ ետ է պահում վերապրումից։
- Դե Դերին աղբյուրի ջուրը մեռոն է,- ասում եմ ես՝ աղջկա եւ ձիու գեղեցկությունը սրտումս։
- Այո ...
Հենց այդ մասին էլ ուզում եմ խոսել։ Դերին աղբյուրի ջուրը սուրբ է։ Մարդու ներսն էլ է լվանում, եթե ազնիվ տառապանք ունես՝ վերցնում է քեզանից։ Իսկ մեղքի զգացումը մաքրում է հոգին։ Աստծո գծած ուղուց ոչ ոք չի կարող դուրս գալ, որքան էլ փորձի ճամփան թեքել, միեւնույն է, ուզի - չուզի՝ հայտնվելու է դարձյալ այդ ծիրում։ Եվ դա է ճշմարիտ ուղին, որն ի վերուստ տրված է բոլորիս: Ու Մասրա քարն սկսում է սուզվել մի պատմության մեջ, որն առանց ցավի հնարավոր չէ վերապրել։
Հարարն իր ամառային հրայրքի մեջ եռում էր։ Հանկարծ շենում տարօրինակ աղմուկ է բարձրանում, սարի գլխին, որին հենված էր գյուղը, ծխի քուլաներ էին կուտակվում եւ գնալով՝ սեւանում ավելի։ Այդ ամենի մեջ ամենազարհուրելին մարդկանց լացուկոծն էր, վառվող տների երկինք համբարձվող բոցը, ողբը, կականը։ Թուրքերը դարանակալել էին մոտիկ ձորակում եւ լույսը բացվելուն պես, երբ շենի տղամարդիկ հիմնականում իրենց գործին էին կցվել, հարձակվել էին, հրի եւ սրի մատնել ամբողջ Հարարը։ Չքնաղ, անկրկնելի Հարարը։ Այդ պահին, երբ եկեղեցականներից մեկը՝ հայր Արշակը, մագլցել է զանգակատուն՝ ահազանգի ղողանջները հնչեցնելու, հանդ ու սարից տղամարդկանց կանչելու, թուրք ենիչերի գնդակից ընկնում է եկեղեցու մուտքից ոչ հեռու։ Կուսանոցից դուրս եկած երեք աղջիկները, որոնք իրենց ձեռքում մասունքներ էին բռնել, տեսնելով արյան մեջ շաղախված Արշակին, սկսեցին աղիողորմ ծկլթալ, ճչալ...
Նրանց ձայնի վրա պատարագի պատրաստվող տեր Վաղին շտապեց դուրս։ Եվ այդտեղ էլ նրա ճամփան փակեցին արյունախում թուրքերն ու ետ հրեցին դեպի եկեղեցու ներսը՝ կեռ յաթաղանի ծայրը սեղմած կոկորդին.
- Որտե՞ղ են վանքի գանձերը...
- Գանձերի տեղը ես գիտեմ, իրեն բաց թողեք,-ճչաց Ամինն ու անակնկալ ճեղքելով տեր Վաղիին շրջապատածների շրջանակը, ձեռքով այնպես խփեց տեր հոր կոկորդը յաթաղանի ծայրով սեղմած գյադի ձեռքին, որ վերջինիս ձեռքից ընկավ զենքը։

- Տեր Վաղիին չհամարձակվեք մոտենալ։
Թուրքերն ավելի գազազեցին այդ արարմունքից, երեք կույսերին էլ մի պարանով կապկպեցին, տարան դուրս, իսկ մյուս եկեղեցականներին, գանձերը հավաքելուց հետո, փակեցին ներսում, ապա, փայտերի ծայրին նավթով շաղախած փալասները վառելով՝ մի քանի կողմից հրդեհեցին վանքը։ Վանքի ներսում ծուխն արագորեն գալավելով՝ խորանի շուրջ, շարունակում էր թանձրանալ նաեւ այն անկյուններում, որոնցում պատսպարվածներ կային։ Տեր Վաղին զգեստափոխվում է երկու վայրկյանում, թաքստոցից հանում գաղտնի պահվող երեք մոսիները, երկուսը տալիս սպասավոր տղաներին, մեկն ինքը վերցնում.
-Հետեւեք ինձ ...
Եվ տեր Վաղին հատակի վիա մի քանի քար արագ դեն շրջելով՝ բացում է վանքի գաղտնուղու ելքը։ Մյուսները հետեւում են նրան։ Ավարառուները վանքից մի քանի մետր հեռավորության վրա կանգնել եւ իրենց ձեռն ընկած թալանն էին բաժան - բաժան անում, այնքան էին տարվել, որ չնկատեցին գետնուղուց կամաց-կամաց դուրս սողացող վանականներին, իսկ երբ նկատեցին, արդեն ուշ էր, գնդակներն անմիջապես իրենց ճակատին առան։
Տեր Վաղին տուն հասավ այն ժամանակ, երբ չկար տունը։ Տանիքը հողին թեքված՝ վառվում էր, իսկ պատերը բոցերի միջից նայում էին մերկ ու ծխածածկ։ Տան մեջ տեր Վաղիի երեք զավակներն էին ու կինը։ Ոտքերի տակով հոսող առուներն արյունել էին։ Տեր Վաղին կողքից նայում էր կրակի բոցերին, բառաչում էր անզորությունից, աղիողորմ կանչում էր կնոջը, երեխաներին, այնքան, որ ... գգաց ձայնի անարձագանք միաձուլումը երկինք հասնող ծխին։
Մի խումբ երիտասարդներ, որոնք փրկվել էին, զենք առան ու դարձան վրիժակներ, նրանց մեջ էր եւ տեր Վաղին։ Նրանք Հարարի մուռը հանեցին ենիչերների քթից։ Բայց եղածը եղել էր։
Անցան տարիներ, հարարցիները ցրվեցին աշխարհով մեկ, մի յոթանասուն ընտանիք էլ եկավ, բնավորվեց այստեղ՝ Քարինգ։ Նորոգեցին եւ Եխծուն տակի մատուռը, եւ Շահբաս յուրդի հնագույն վանքը, որտեղից փոքր - ինչ ձախ, ներքեւում, հայոց Շահնեշահ Աբասը ժամանակին իր վրաններն էր խփել, նրա անունով է մինչեւ այսօր կոչվում տեղանքը։ Ի դեպ, հարկ է նշել, որ, ինչպես նշում են գրավոր աղբյուրներում, Աբաս Բագրատունի թագավորը շարունակել է Աշոտ Երկաթին՝ միաբանելով ժողովրդին, վերջ տալով կրոնական երկպառա-կություններին, մանավանդ՝ քաղկեդոնականությանը, Քռի ափին իր բանակով ջարդելով աբխազական հրոսակներին, ովքեր ուզում էին ներխուժել հայոց սահմաններից ներս, ամենուրեք զարկ տվեց եկեղեցաշինությանն ու բնակչության կյանքի հիմնավոր բարելավմանը։
Քարինգում Եխծուն տակի վանքի վանահայր դարձավ կրկին տեր Վաղին, որի պատմությունը բոլոր քարինգցիների պատմությունն է, միայն թե՝ որքան նման, նույնքան էլ՝ տարբեր։ Երբ Եխծուն տակե վանքում առաջին պատարագը մատուցեց տեր Վաղին, խոսքն ավարտեց այսպիսի հորդորով.
- Հանուն Աստծո եւ հանուն ձեր երեխաների, հարազատների, ամբողջ ազգի, յուրաքանչյուր քարինգցի պարտավոր է զենք ունենալ իր տանը։ Ես ասեմ, ձեզնից շատերն արդեն գիտեն, որ Հարարավանքի գանձերը մեզ հաջողվեց փրկել ու հիմա այստեղ են։ Վանքի միջոցներով մենք բոլորիդ համար զենք կառնենք...
Իհարկե, նաեւ այն կանանց ու աղջիկների համար, ովքեր ընդունակ են կռվելու չարքի դեմ, պաշտպանելու իրենց պատիվն ու հողը։
Պատարագից հետո բոլորը ցրվեցին գոհ ու հուսավառված։ Տեր Վաղին խնդրեց վանքի սպասավորներին, որ իրեն մենակ թողնեն։ Երբ արդեն իրենից բացի ոչ ոք չկար, տեր Վաղին՝ խաչը ձեռքին, կանգնեց Քրիստոսի պատկերի առաջ ու երկար, երկար հաղորդություն առավ, իսկ վերջում երդվեց. ,Այլեւս երբեք չեմ ամուսնանա, ամբողջ կյանքս ու ջանքս անմնացորդ կնվիրաբերեմ իմ ազգինե։
- Տեր Վաղին,- զրույցն առաջ տարավ Մասրա քարը,- Հարարի ողբերգությունից հետո շրջել է շատ բնակավայրեր, շատ մարդկանց հետ է հանդիպել՝ փորձելով գոնե մի հրաշքով կենդանի մնացած հարարցուց իմանալ, թե ինչ եղան իր ծնողները, հարազատները, իսկ գուցե իր տունը հրդեհի մատնվելուց առաջ երեխաներից մեկնումեկը դուրս էր վազել ու ազատվել։ Երեխաների մասին հիշելիս, ի դեպ, տեր Վաղին խենթանալու աստիճան իրեն կորցնում էր, ձեռքերը սեղմած դնում էր ճակատին ու մի քանի րոպե այդպես մնում, մինչեւ որ ներկաներից մեկնումեկը նրան կհաներ այդ վիճակից՝ հուսո խոսքեր մրմնջալով։
Տեր Վաղիի որոնումներն արդյունք չտվին։
Քարինգը, որպես նոր Հարար, շենացավ։ Բայց գյուղի հացը, բերքն ու բարիքը հիմնականում ստացվում էր Շահբաս յուրդից, ուր միակ աղբյուրը, որը մոտիկ էր տեղանքին, դա Կիճի ջուրն էր։ Մի օր ցավոք, այն ցամաքելու չափ բարակեց եւ մարդիկ դրանում վատ նախանշան տեսան, հանդիպեցին տեր Վաղիին.
- Հարարը հրդեհի մատնվելուց մի քանի օր առաջ էլ էին հանդի ջրերը ցամաքել ...
Քարինգի գյուղամեջում հինգ - վեց աղբյուր կա՝ չհաշված առուներն ու գետերը։ Բայց ահա հանդերը տոչորվում են, բերքը կորչում է։ Տեր Վաղին կրկին հուշերի այրոցն զգաց կրծքի տակ, ականջներում ու սրտում արթնացան երբեք չքնող լացն ու կոծը, իր կնոջ ու զավակ-ների, մանավանդ, փոքրիկի՝ Մհերի, իրեն օգնության կանչող ,Հայրի՜կ, հայրի՜կե կանչը ...
Այդ օրը մանուկներ էին բերել, որ մկրտվեն, եւ քահանան ինքն իրեն սրտապնդելով՝ գործի անցավ, մանավանդ երեխաների կնքման այդ արարությունը նա մի առանձին սիրով ու հմայքով էր կատարում, ձեռքը մանուկներին դիպցնելիս, նրան թվում էր իր հարազատ զավակներին է շոյում։ Արարողությունը վերջացնելուց հետո տեր Վաղին վճռեց հատուկ աղոթքով դիմել Աստծուն...
Նա խորապես համոզված էր, որ Աստծո օգնությամբ աշխարհի բոլոր մարդիկ մի օր դարձի կգան եւ այլեւս աղետներ չեն լինի երկրի վրա։ Աստված նրան հուսադրեց՝ ամեն ինչ լավ կլինի։ Այսպիսի բարձր տրամադրությամբ էլ ուզում էր վանքից դուրս գալ, երբ սպասավորներից մեկը մոտեցավ քահանային.
- Տեր հայր, մուտքի մոտ մի եկվոր կին է սպասում, ուզում է քեզ հանդիպել։
- Ի՞նչ խնդիր ունի։
- Ցանկանում է, որքան հասկացա, վանքի կուսանոց մտնել, տեր հայր։
- Հրավիրեք ներս։
Եվ սպասավորը նորեկին առաջնորդում է քահանայի մոտ։
- Լսում եմ, աղջիկս ...
- Վաղիի՜, Վաղինա՜ակ... Ինձ չե՞ս հիշում։ Տեր հոր հայացքը կարծես կայծակնահարվեց մի վայրկյանում։ Նա գերեվարված նայում էր եկվորուհու գեղեցիկ հասակին, խոշոր եւ անսովոր, բայց եւ ինչ որ շատ, շատ հարազատ թվացող, արեւային բոլոր գույներն իր մեջ խաղացնող աչքերին, որոնց վրա կախված վարսերի սպիտակ կա, նայում էր ու ... Այդպես էլ անխոս, առանց բառ անգամ ասելու, կամաց-կամաց բարձրացավ տեղից ու զույգ ափերի մեջ առավ կնոջ դեմքը։ Հետո, մի քանի վայրկյան անց, հավաքեց իրեն, թափահարեց գլուխը, տրորեց աչքերը.
- Մեղա՜ քեզ, Տեր Աստված, մի՞թե սա գիշերով տեսած երազիս շարունակությունն է ...
- Տեր հայր, գուցե ջու՞ր բերեմ, տեր հայր ...,- երիտասարդ սպասավորի ձայնը ձգվում էր քարերի միջով վեր ընձյուղվող ծաղկի ցողունի նման։
Տեր հայրը բարձրացնում է ձեռքը, որից կարելի էր հասկանալ՝ խոսելու իրավունքը տրված է միայն ու միայն լռությանը։ Ապա վեր է կենում տեղից տեր հայրը, հզոր ձեռքերի մեջ առնում ու աթոռից բարձրացնում է կնոջը, ամուր գրկում.
- Տե՜ր Աստված... Տեե՜ր Աստված... Փառքդ շա՜տ... Տեր Աստվաաա՜ծ ... Անձայն փղձկոցները եւ հուզմունքի թեժ պահերը կողքից նայողին կթվային տարօրինակ, անսովոր գրկախառնումի մեջ իրենց կորցրել էին նրանք՝ եւ վշտից, եւ ուրախությունից ...
Եկվորուհին Հարարավանքի կուսանոցի այն աղջիկն էր՝ Ամինը, ով փրկել է, տեր Վաղիի կյանքը՝ իրեն վտանգելով։ Նա, որ կուսանոց էր մտել այն ժամանակ, որպեսզի միշտ Վաղիի աչքի առաջ լինի ու նրան միշտ տեսնի իր դիմաց։ Նա, ով ուսանել է Վաղիի հետ Լայպցիգի համալսարանի Աստվածաբանական բաժնում եւ սիրել է նրան, նրա սերը վայելել, բայց բախտը տարբեր ուղիներ էր նախանշել։ Եվ, ի վերջո, Ամինը սիպված է եղել մերժել Վաղիի սերը, թե՝ ինչո՞ւ, այդպես էլ մնաց գաղտնիք։
Շատ հուզվեցին, զրուցեցին, վերհիշեցին անցյալը։ Տեր Վաղին պատմեց նաեւ իր ընտանիքի ողբերգության մասին, որից, պարզվեց տեղյակ չէր Ամինը եւ, բնականաբար, անասելի ծանր տարավ այդ ամենը, մանավանդ, որ Վաղինակի կինը Ամինի հարազատ քեռու դուստրն էր, եւ Ամինը՝ Քարինգ գալով, հույս ուներ հանդիպելու կենդանի մնացած իր միակ արյունակցուհուն, որի հետ շատ ջերմ հարաբերություններ ուներ մանկուց ի վեր։
Ամինի կյանքը սարսափելի ծանր ընթացք էր ունեցել գերեվարվելուց հետո։ Թուրք խանը, ով առաջինն էր հրավիրվել, ի նշան պատվի, հարարցի անզուգական աղջիկների աճուրդին, մեծ քաշով ոսկի տվեց Ամինի համար, ով իր լուսնափայլ գեղեցկությամբ, սլացիկ հասակով, հմայքով ասես Աստծո անձեռակերտ էր։ Նրան իր ,ապրանքն ու մալըե դարձնելուց հետո, խանը մատով կանչեց իր մոտ.
- Այսուհետեւ դու կլինես իմ հարեմի ամենաչքնաղ աստղը...,- եւ ինքնաբավականությունից ինքն իր ճարպոտ շուրթերը լիզեց։
Ամինի սրտով արյուն էր գնում, ինչ կարող էր անել։ Հարեմում Ամինն ամեն րոպե սպասում էր խանի կանչին եւ հնարքներ էր անընդհատ մտածում վիճակից դուրս գալու, եթե Աստված կամենա նման առիթ ստեղծել՝ փախչելու։ Երրորդ օրը հարեմի տիրուհին կանչեց Ամինին։ Նա սրտատրոփ ներկայացավ, բայց ճակատագիրն այս անգամ ասես ուզում էր ձեռք մեկնել Ամինին։
- Լսել եմ, որ հայուհի ես, հարարցի,- ասաց տիրուհին։
- Այո։
- Լավ է,- ժպտաց տիրուհին,- ես սիրում եմ իմ ազգակիցներին։
- Ազգակիցների՞ն ..., - զարմանքից աչքերը չռեց աղջիկը, մտածելով, թե մի նոր որոգայթ են ուզում լարել իր դեմ։
- Հա ... Մի զարմացիր, ես հայուհի եմ, խանի մայրը, անունս Զառնիշան է։
Ամինը սիրվում է տիրուհու կողմից։ Նույնիսկ նրան մեկ - մեկ տիրուհին իր աղջիկն էր համարում։ Երկու եւ կես տարի հետո նա ազատ է արձակում Ամինին՝ վերջինիս պաղատանքով.
- Գնա, աղջիկս, քո բախտը փնտրիր ... Ես իմ բավականությունը հիմա կյանքից տեսնում եմ ոչ վայելքների, ոչ հարստության, այլ միայն իմ ազգակիցներին լավություն անելու մեջ։
Դրանից հետո Ամինի համար սկսվում են հարարցիների որոնման տարիները, մինչեւ այն պահը, երբ մի օտարականից լսում է Քարինգի մասին ու գալիս այստեղ՝ իմանալով, որ Վաղինակն է նորից վանահայրը։
- Ուրեմն՝ իմ քեռու աղջկան կտեսնեմ,- ինքն իրեն սիրտ էր տալիս աղջիկը։
Ի՞նչ իմանար Ամինը, թե տեր Վաղին ինչպիսի ողբերգության մեջ է։ Մենակ, ամեն օր՝ կրակի ու ցավի գալարների մեջ։ Ամբողջ Քարինգը համոզում էր, հորդորում էր, որ տեր հայրը նոր կյանք սկսի, կինն էր երազներում հայտնվում ու նույնն ասում, բայց նա չէր էլ ուզում այդ մասին բառ անգամ լսել ...
- Չէ,- համառում էր Վաղին, որին տնական շրջանակներում միշտ Վաղինակ էին անվանում,- Աստծո առաջ եմ ուրդումնը / երդում / կերել ...
Մտածմունքները հանգիստ չէին տալիս տեր Վաղիին։ Իսկ Շահբաս յուրդի ջրի հարցն էլ դամոկլյան սրի պես շարունակում էր կախված մնալ.
- Տեղանքը տեր հայրն է ընտրել, պիտի ջրի մասին էն գլխից հոգար,- ասում էին գյուղում։
Տեր հայրը նման դեպքերում հույս էր տալիս.
- Աստված մեծ է, անհոգ եղեք ...
Եվ ասում էր, եւ ինքն էլ այդ մտքից չէր հանգստանում։
Մի խումբ ավագ հարարցիներ, որոնք մոտիկից ճանաչում էին եւ Վաղինակի զոհված ծնողներին, որոշում են գնալ նրա մոտ ու համոզել, որ վերջինս նոր ընտանիք կազմի։
- Տեր հայր,- ասում են նրանք,- ով գիտե, գուցե հենց դարդն ու ջրի անհաջողությունն էլ դրա հետ են կապված, ախր դու ժողովրդական մարդ ես, պիտի ընտանիք ունենաս ...
Աստծո սրտով էլ կլինի։
Ժամանակ է անցնում։
Մի օր տեր Վաղին երազում տեսնում է Աստծուն.
- Տեր Աստված, երդվել եմ, որ էլ չեմ ամուսնանա, բայց ...Ներիր, տեր Աստված, ես գիտեմ՝ այն կրակը, որ բոցկլտում է կրծքիս տակ, դու ես դրել... Ամենակարող Աստված ... Ի՞նչ անեմ։
- Սերը կյանքի երանությունն է, որդյակ... Սուրբ խաչը վերցրու, Մկրտումի թումբից վեր բարձրացիր՝ դեպի Մասրուտ, առաջին իսկ ձորակի պռնկին մասրենու թուփ կա, օրհնիր, աղոթիր՝ շռայլ ու գեղեցիկ ծաղկելու համար, եւ կտեսնես, թե ինչպես, քո աչքի առաջ, կավահողի միջից, հենց մասրենու թփի տակից աղբյուր կբխի, այնքան հորդառատ, որ կարող է մի քանի քաղաք պահել իր պաղ ջրով։ Հոսող ջուրը քեզ կասի՝ ինչ անել...
Վաղ առավոտյան, երբ տեր հայրն արթնանում է քնից, անմիջապես գնում է երազում Աստծո նշած վայրը, կանգնում մասրենու մոտ, սպիտակ կավահողի մեջ.
- Ահա եւ հասա ...