Երկեր
ԱՍՏՂԵՐԻ ԶՄՐՈՒԽՏԸ
<Աստղերի զմրուխտը> գրքի մեջ հեղինակի կենսագրական, հուշագրական գրառումներն են՝ հյուսված հայրենի եզերքի պատմությանը, ժամանակը ներկայացվում է առանց գունազարդումների՝ փիլիսոփայական ինքնատիպ ընդհանրացումներով: Պատանեկան սերերի մաքրությունը և զգացմունքների խորությունն ու ցավը, ինքնատիպ և անսովոր ոճը անմիջականություն են հաղորդում գրական երկին:
Ստեղծագործությունն ընթերցվում է հետաքրքրությամբ՝ մեկ շնչով։
ԹՐԹՈՒՆՋՈՒԿԻ
ԲՈՒՐՄՈՒՆՔԸ
/ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ/
Անցնում եմ մանկութ վայրերով, ինձ շրջապատում են անընդհատ իրար հաջորդող հարազատ պատկերներ, եւ այն տպավորությունն է, թե ես իմ ներսում եմ ճանապարհորդում, ահա եւ Արփագետուկա սարի գագաթը, որ դեռ շատ հեռվից էր տեսել ինձ ու հետեւում էր իմ վերադարձին, ահա հաղթահարում է մեքենան մեր Զնգանա կապի ոլորանները, մեր Ջրաղացի ձորը, ահա ճամփամերձ դիքի վրա բարձրացող մոխրատանձենին, իսկ այս ձախ թեքվող կեռմանի խնձորենին կիսով չափ տանձենի է, որին կապված եմ ամենաթանկ հուշերով, ափսոս, Իվանատափի հռչակավոր այս ձորերում ամենամեծ փչակն ունեցող ընկուզենին չկա այլեւս, ահա մեր Կարմիր քարը...
Ճանապարհի երկու կողմերին մոխրատերեւ ալոճենիներ են, մայրս սիրում էր նրանց փոքրիկ ու մեղրամոմիկ պտուղներով, որ իր ձեռքերով էր քաղում փշոտ ծառերից, ինձ ուրախացնել, երբ փոքրիկ էի ...
Ես հանկարծ նկատում եմ, որ ժպտում եմ ինքս ինձ, մի բան, որ շատ վաղուց չի լինում։ Հոգիս բաց է, ինչպես երբեք։ Ու ինքս ինձ հետ խոսում եմ, ասում եմ՝ ամենացավալին գիտե՞ս որն է, որ ամբողջ աշխարհում/ քանի՞ միլիարդ մարդ ունի մոլորակը /չի գտնվում գեթ մի հոգի, որի հետ թեկուզ հեռակապով, կարող ես կիսվել, ինչպես հողն է իր խորքերում արթնացած ցորնահատիկով գարնանամուտին կիսվում արեգական շողի հետ, ուրախ տրամադրություն տարածում շուրջը։ Մեկը կորել է բոլորի մեջ։ Բոլորը քեզ հասկանում են, բայց ոչ ոք, ոչ մեկը ոչինչ չի հասկանում։ Իսկ այստեղ կարող ես ցանկացած թփի, խոտի մոտ սիրտդ բացել։ Երբ մարդ ոգեւորվում, պայծառ մտքերի մեջ է լինում, այդ ժամանակ է նրա երազը ճանապարհ ընկնում դեպի անհունը, հաճախ այդպես լինում է եւ վշտի մեջ, բայց երկու դեպքերում էլ պիտի կուլ չգնալ ապրումների խորն անդունդին։ Ի վերջո, ուրախության կամ տխրության մի նշույլն իր ներքին չափով ինչքա՞ն տարածք է գրավում ժամանակի մեջ՝ մի ժա՞մ, մի օ՞ր, մի ամ՞իս, մի տարի՞...
Բերկրանքը շաքարի կտորի նման է, շուտ հալվում է, հողին մեջ ներծծվում՝ դառնալով լավ պարարտանյութ՝ իղձերի վերընձյուղման համար, իսկ թախիծը, չնայած դառնությանը, ավելի ուշ է տարրալուծվում եւ երբեմն էլ, հումուս դառնալուց առաջ, այրում է հողը։ Քարը չի գնում դեպի ցավը, ինչպես մարդիկ, այլ ցավն է գնում դեպի քարը, եւ ընթացքի մեջ մեկ - մեկու մոտենում են ընդառաջելու պես, այնպես որ, պետք չէ բաժանարար գծեր փնտրել քարի, խոտի, մարդու, մողեսի կամ մասրենու թփի եւ այլքի միջեւ։ Մեծ շարժումից ոչ ոք եւ ոչինչ դուրս չէ։ Տես՝ Մաննեն խութի քարը, քանի՜ տարի է՝ անտառի մեջտեղում, ինչպես ձայնարկիչի ասեղը սկավառակի վրա, տիզերական երաժշտության խազեր է վերծանում պյութագորասի հանգով, սկիզբն ու վերջը չկա։ Բայց եւ կա ամեն ինչի մեջ ամեն ինչ, քեզ թվում է, թե գեղանկարչության ու քանդակի կախարդը՝ Լեոնարդո Դա Վինչին, հենց այնպե՞ս է թռչունների վանդակ տեսնելիս վազում ու դուռը բացում, արդյո՞ք, նրա վրձնած ,Խորհրդավոր ընթրիքիե երկրորդ՝ գաղտնի խորհուրդը, որ շատերին հայտնի չէ, երեւույթների ընկալման ու մանավանդ մեկնության մասին քիչ բան է ասում ավելի, քան կտավն ինքը, կտավ որի վրա Լեոնարդոն ստիպված է եղել թե Հիսուսի, թե Հուդայի դիմագծերն ամբողջացնելիս միեւնույն բնորդին հրավիրել։ Կարծում ես Դալին պատահաբա՞ր է իր բեղերն անտենաներ դարձրել, թե՞ իզուր են երկու թռչուն միշտ քեզ ուղեկցում՝ քո գլխավերեւով, երբ գալիս ես ծննդավայրիդ այցի։ Մենք բոլորս մեր ներքին շարժման զավակներն ենք։ Բնությունն իր ներքին լսողության արտահայտությունն է։ Եվ դու խոսես, թե չխոսես, լսում եմ քեզ։ Եվ ես խոսեմ, թե չխոսեմ, դու լսում ես ինձ։ Դու ինձ տեսնում ես եւ այն ժամանակ, երբ չես տեսնում։ Հիշողությունը տեսողություն է։
Այս որքան շուտ հասա մեր Մհըսուրոտեն թումբը։ Կանգնեցնում եմ մեքենան, խցիկից դուրս եմ գալիս: Անարատ օդ։ Աստվածային ինչպիսի նախնականություն։ Ինձ տրամադրում է այն, որ ոչ մի ծաղիկ, ծառ, խոտ կամ թուփ ինչ որ մեկի նախագծով չի աճում այստեղ եւ, մանավանդ, հրահանգված չէ, թե որ ծաղիկ որ ուղղությամբ պիտի բարձրանա կամ ոնց պիտի կարկուտից փրկվի, ամեն ինչ թողնված է երեւույթների բնական ընթացքին, եւ ոչ ոք չի զարմանա, թե հաջորդ օրն արեւը հանկարծ դուրս գա արեւմուտքից, եթե քնից զարթնեն, տեսնեն Ջրաղացի ձորն ու Մեծ ձորն իրենց տեղերը փոխել են, այսինքն՝ սովորույթի գերություն չկա, կարեւորը երկինք - երկիր տիեզերական տիրույթում ոգու ազատությունն է. կա, չէ՞, գետ, որ հետադարձ է հոսում, ոնց որ, ասենք՝ Ախուրյանը, բացի դրանից, վերեւն ու ներքեւն անշրջելի, անշարժ չեն կարող լինել, քանի կա բնության հարափոխությունը, ականջդ դեպի հողը պահիր, եթե վատ ես լսում՝ դիր հողին, կլսես ամբողջ ճշմարտությունը, որը հայտնի է վաղուց ամեն մի չխոսող շնչավորի, ծեղ ու մրջյունի։ Ինքնամոռաց վազում եմ դեպի ծաղկաթփի շյուղերը գեղեցիկ սանրվածքի նման գլխին հավաքած ու մի կողմի վրա ագուցած քարը, որը ինձ նայում է զարմանալիորեն սառը, եւ անգամ մի երկու քայլ ընդառաջ չի գալիս։ Հասնելուս պես, տարածած թեւերս իրար եմ բերում, գրկում եմ քարը, մատներով շոյում եմ նրա զմրուխտ ծաղիկներով բուրվառող եւ ինձ այնքան հարազատ դեմքը, որի յուրաքանչյուր շարժում, դիմախաղ ինձ այնպես սրտամոտ են։ Ետ եմ քաշում կռներս, նայում եմ տարված, նորից գգվում։ Գրկախառնումի մեջ մի պահ փակում եմ աչքերս ու տեսնում եմ, թե քարը ոնց է վազում դեպի ինձ, ոնց է ընկնել- ելնելով, խութ ու խոռոչ հաղթահարելով, գրեթե գլորվելով՝ ինձ խտետըն առնում։ Եթե ես գնում եմ քարի մոտ, ես չեմ գնում քարի մոտ, քարն է գալիս ինձ մոտ։ Սա միայն իմ ու քարի հարաբերությունը չէ, այլ իմ ու աշխարհի։ Վաղուց։
Տեսնում եմ, որ քարը բոլորովին չի փոխվել, տարածությունն ու ժամանակն են այլակերպված։
Տարիներ առաջ այս քարից մինչեւ Մեծ քարը մի կիլոմետր էլ չկար, եւ ես կարող էի տաս րոպեում հաղթահարել, իսկ հիմա հեռավորությունը ժամանակի մեջ անվիճելիորեն մեծացել է, էլ չասեմ՝ գնալս անհնարին է դարձել։ Հանկարծ միտքս է գալիս, որ քարին թեքված մասրենու ճյուղերը միշտ մի թռչնաբուն են պահում իրենց մեջ թաքցրած, փորձում եմ տեսնել՝ էլի կա՞ ... Իմ հայացքն անմիջապես որսում է քարը։ Երկու փոքրիկ ճնճղուկներ դեղին կտուցներն իսկույն հանում են բնից, ես ոգեւորված՝ գլխարկս հանում, թափահարում եմ ինձնից վեր ու մտերմական ողջույն եմ հղում նրանց։ Իսկ մայր ծիտը, որ շրջակայքից հեռու չի գնում, սովորաբար, բնի շուրջ վախվորած դեսուդեն է գցում իրեն։ Ես մի քայլ հեռու եմ մնում՝ հանուն թռչնաձագերի եւ նրանց մոր խաղաղության։ Թերեւս թռչունն իրավունք ունի ինձ չվստահելու, որովհետեւ, ամենայն հավանականությամբ, նրա հիշողությունը՝ սերնդից -սերունդ, չէր կարող երբեք մոռանալ այն մանկահասակ տղեկին, ով ուղիղ վաթսունյոթ տարի առաջ, անձրեւից պաշտպանելու բարի մղումով, ձագին իրենց տուն էր տարել եւ հանդիպելով հոր խստահայացությանն ու վայելելով նրա թեթեւ ապտակը, նորից ետ բերել, դրել ճամփամերձ Հավաբնի պատի ապահով մի ճեղքում՝ մտածելով, թե հավերի թեւերն ավելի լայն են՝ նրա վրա եւս հովանի լինելու համար։ Տեսնելով թռչնի անհանգստությունը, խոնարհվում եմ քարի առաջ, այն ծիտիկի առաջ, որ համոզված եմ՝փրկվել է։
Մի պահ ոչ մի խոսք չենք գտնում ես ու Մասրա քարը եւ զգալով վայրկյանի անմեկնելի խորությունն ու տարողունակությունը, զգացումների ու ապրումների անսովոր հոսքը, տրվում ենք անհայտ ու անսահման հեռուների խորհրդին։ Հորիզոնից ջոկվում, մեր դեմ կանգնում է Ապրեսին քարը՝ կաքավների երգով։ Առաջին անգամ այնտեղ եմ տեսել, թե ինչպես է ծիծեռնակն իր կտցահյութի ու հողի շաղախով բույն շինում քերծի ամենաանմատչելի ծերպին։ Հետո, երբ գրիչ էի առել գրելու իմ «Ծիծեռնակի բույնը» բանաստեղծությունը, զգում էի, որ Ապրեսին քարի ծիծեռնակն ինձ հետ համահեղինակ է։
Մանկությունս այս խնդրում գուցե կարողանա ինձ օգնել։ Գուցե։ Բայց մանկությունը տարիք չի ունենում, թեպետ յուրաքանչյուր տարիք ունենում է իր մանկությունը։ Չսխալվելու համար ամրագրենք, որ մանկությունը սկսվում է ոչ թե ծնվելուց, այլ այն պահից, երբ հայրդ ու մայրդ առաջին անգամ ժպտում են իրար։ Կարող է այս միտքը մեզ հեռու տանել, մինչեւ այն պահը, երբ ապագա հայրս Ղոշարխաչում, որպես մաթեմատիկայի քսանամյա ուսուցիչ, ոչ մանկավարժի աչքերով նայել է իններորդ դասարանում սովորող իր աշակերտուհուն՝ ապագա մորս։ Ուստի, ես կխոսեմ իմ տեսածից ՝ ավելի ստույգ։
Մանկական առաջին իմ տարիքը, որ հիշում եմ, դա եղել է երեք տարեկանս, երբ մայրս ինձ գիրկն է առել ու մերոնց հետ գնացել Մեծ ձոր, ուր որոշել էին մերոնք, այսինքն՝ հորական կողմի հարազատներս, անցկացնել այամամունց գիլասոտի /կեռասենիների այգի/ բերքահավաք։ Ես տեսա, որ բոլոր երեխաները մտնում են ծառերի տակով հոսող բարակ առվագետի մեջ ու լողանում, ջրում հավեսով «չոմփ-չոմփ» անում։
Իմ լացով հասկացրի մորս, որ ես էլ եմ ուզում գետը մտնել, մայրս չէր ուզում, ասում էր՝ խոխաս կմրսի։ Բայց ես իմ լացով հասա ուզածիս։
Իմ առաջին ինքնուրույն քայլերը Հայրապետ պապի բակում էր, Լիլիկն ու Լյուդմիլան մտան տնամերձ այգին, նրանց հետեւեցի եւ ես, բայց չկարողացա հաղթահարել ցախե փոքրիկ ,դռնակիե արգելքը, որ դրել էին քույրերս՝ ինձ ներս չթողնելու համար։ Այդ պահին լսվում է Հայրապետ պապիկի կոշտ դիտողությունը, որը ես ընդունում եմ լացով։ Պապիկը գալիս, գրկում է ինձ, համբուրում.
-Մատաղ ինիմ, ճղճղոցս քեզ չի վերաբերըմ, էն ըղջկերանցն ըմ ասըմ, իմ տոնս պահողը տու ըս իննական, լոխ քունն ա...
Ապա պապիկս բակով հոսող աղբյուրաջրով լվացում է երեսս, արցունքներս սրբում։
Ավաղ, պապիս տունը չկարողացա պահել։
Իմ մանկության ամենապայծառ դեմքն իմ հորեղբայր Վաղին էր, ում հետ շատ էի կապված։ Երբ մեկն իմ քեֆին կպչում էր, նրան էի գանգատվում։ Բայց մեծ դժբախտություն եղավ մեր ընտանիքում, քսանմեկ տարեկանում մահացավ Վաղին։ Ես շատ էի դեռահաս եւ կատարվածը չէի ընկալում։ Հուղարկավորությունից հետո, երբ թափորը գալիս էր գյուղամիջով, ես Շահինի հետ խաղում էի Ուշխուդանց տան մոտ, հանկարծ տեսա, որ Վարդի տատս՝ սեւ զգեստներ հագած, բոլորի առջեւից գալիս է՝ պարելով.
-Ժողովուրդ, Վաղարշակիս հարսանիքն ա...
Մի պահ ինձ կատարվածը թվաց խաղ, ծիծաղով մոտեցա տատիկիս, նա ինձ գրկեց ու այդպես սկսեց նորից պարել, զգացի, որ լաց է լինում։ Ես էլ լացեցի։ Հայրս եկավ վերցրեց ինձ իր մոր գրկից ու հանգստացրեց, ասաց՝ Վաղի հոպարը հեռու տեղ է գնացել, գալու է։
Հետո, երբ մի քիչ հասակ առա, սիրելի Վաղի հոպարի բացակայությունը հոգուս վրա մնաց որպես սեւ խարան։
Հիշում եմ նաեւ այսպիսի երկու դեպք։ Մեր գոմում ցուրտ էր, նոր ծնված ուլիկին բերեցին տուն, որ վառարանի մոտ լինի, չմրսի։ Ես շատ ուրախացա, ուլիկն էլ, կարծում եմ, լավ զգաց իրեն, որովհետեւ անկեղծ ընկերություն էինք անում։ Բայց մի օր տատիկս ասաց, որ ուլիկը պիտի գոմում մնա, ես չհամաձայնեցի, մինչեւ չբացատրեցին, որ ուլիկի մայրը գոմում է եւ կարոտում է իր ձագին։ Ուլիկն էլ՝ մորը։ Բայց ահավորն այն էր, որ երբ տատիկս ասաց, թե ուլիկին լավ կպահեն-կմեծացնեն, որ չաղանա ու մորթեն։ Դա ավերեց իմ ներքնաշխարհը, տակնուվրա արեց՝ ինչպես թե՝ մորթեն: Օրերով չէի հեռանում ուլիկից, տանում էի ուտելիք տալիս, քաղցր կաթ եւ այլն: Այնուամենայնիվ, հասկացա, որ տատիկը սուտ չի ասում: Ու սկսեցի ամեն գիշեր երազում տեսնել ուլիկին, իբր նա մեծ է, ուզում են մորթել եւ հարձակվում է դանակավորների վրա ու պոզահարում նրանց: Երազիս մեջ գոռգոռում եմ, ուլիկին օգնում, այնքան, մինչեւ մայրս ինձ արթնացնում էր. «Խոխան ըրազավ ա հընցալ»: Սա նման էր մղձավանջի եւ շատ երկար ուղեկցեց ինձ՝ սրտիս մեջ թողնելով մի մութ կսկիծ։ Երազներիս մեջ ուլիկը շարունակում էր աշխարհի չար դանակավորներին պոզահարել նաեւ հետագայում, երբ արդեն ուսանում էի Բաքվի մանկավարժականում։ Հոգեկան մյուս գերլարվածությունը, որ այդ տարիքում տարել եմ, կապված է Սաթենիկ այայի հետ, ով ամռանը մշտապես դրսում էր պատրաստում անկողինը ու քնում բաց երկնքի տակ:
-Այսպես եմ սովորել,-ասում էր նա,-որ ամռանը սար էինք տանում հոտը, միշտ վրաններում, մաքուր, զուլալ օդում էինք քնում:
Մի օր խնդրում եմ այային, որ ես իր ծոցում քնեմ, դրսում: Այան համաձայնում է եւ շատ ուշադիր ինձ փաթաթելով գիշերաշորերիս մեջ, գկում, տանում է դուրս, մեր Հավաբնի կտուրը, որտեղ իր անկողինն էր:
Պառկում ենք քնելու, հանկարծ նայում եմ երկնքին ու նկատում, որ ընկնող աստղեր կան: Զարմացած ցույց եմ տալիս այային.
-Տեսա՞ր, այա, ընկնում է աստղը:
Այան հառաչում է.
-Էէ՜՜,այան քեզ մատաղ, աստղերն էլ մարդու նման են, որ ժամանակը գալիս է՝ մեռնում-գնում են:
Մի քիչ լռում եմ: Ինձ սաստիկ տխրեցնում է այն հանգամանքը, որ մարդիկ մեռնում են: Ես դա չգիտեի:
Նորից եմ ճշտում.
-Այա, մարդիկ մեռնու՞մ են:
-Հա, մատաղ ինիմ:
-Այա, ես էլ եմ մեռնելու՞...
-Աշխարհքս այդպես է ստեղծվել, ով ծնվում է՝ մի օր էլ մեռնում է:
Այս խոսքի վրա մի լաց եմ սկսում, որ եթե երբեւէ մեռնեմ ու ոչ մեկը չսգա մահս, դա հերիք է։
Հարեւաններն էլ են կողքից կանչում՝ էդ ի՞նչ է եղել, իսկ հայրս վախեցած գալիս է, ինձ գիկն առնում, հանգստացնում, ապա դառնում Սաթենիկ այային.
-Աճի, էս ի՞նչ եղել, որ երեխան էսպես լացում է:
Դրանք իմ առաջին շփումներն էին մեծ աշխարհի հետ, անբառ հաղորդությունս գետի ու արեւի, կենդանիների ու աստղերի հրաշքին:
Երբ տարիք առա, ամեն ամառ ես եւս դրսում՝ նույն կտուրի վրա էի քնում գիշերները, եւ աստղերը շարունակում էին Սաթենիկ այայի իմաստուն զրույցները, որոնք լսում էի անլաց:
Ժամանակի հեռվից ինքս ինձ նայելով՝ բանաստեղծության ներկայություն եմ տեսնում երեխայական իմ արարքների մեջ։
Հայրս երաժշտություն շատ էր սիրում ու մեր տանը, որքան էլ մայրս հորդորեր հորս, թե՝ ռադիոն անջատիր, խոխան քնած է, այնուամենայնինիվ, միշտ հնչում էր Բեթհովեն, Բախ, Մոցարտ...
Իսկ երբ որոշակի տարիք առա, այսինքն՝ ինքնուրույն քայլելը եւ նախասիրություններ դրսեւորելը սովորեցի, արդեն ինքս էի միացնում ռադիոն, մայրս ասում էր.
-Բա պտուղը ծառից հեռու է ընկնելու՞...
Ավիկ, դրանից բան ես հասկանու՞մ, որ միացրել ես քո հոր նման։
Ես չգիտեի, որ երաժշտությունն էլ են հասկանում, բայց զգում էի, որ ինձ համար հաճելի էր լսել, արդեն երաժշտության ծարավ էի զգում, այնքան, որ հաճախ էլ նույնիսկ հորս թառն էի վերցնում ու սկսում ճնգճնգացնել։
Արդեն հինգ տարեկան դարձա եւ ամեն օր, ուշ երեկոներին, սպասում էի, որ հարեւանները պիտի հավաքվեին մեր տանը եւ մայրս կարդար հեքիաթներ։ Հայրս իրիկունները՝ այդ ժամերին, մշտապես գնում էր գյուղական գրասենյակ՝ «կանցիլար», ուր հավաքվում էին շենի տղամարդիկ ու զրուցում աշխարհի «խեր ու շառից։ Իսկ մեր անշուք ու հողահատակ տունը մորս շնորհիվ դառնում էր հեքիաթի կախարդական դղյակ։ Չինական հեքիաթների «Գյուլչիչեկ» ժողովածուն մինչեւ հիմա պահում եմ՝ որպես մասունք, որին մորս ձեռքերը դիպչել են։ Մայրս հաճախ էր այն կարդում, եւ այդ երեկոներին առանձին հմայք էին տալիս հարեւանուհիներ Օկայի, նրա աղջիկներ Լաուրայի եւ Նաիրայի մասնակցությունը, մանավանդ, որ Օկան էլ մորս հայրենի գյուղից էր Քարինգ հարս եկել։ Մեկ-մեկ էլ այդ երեկոներին մասնակցում էր իմ մորաքույր Էմիշկան։
Հիշում եմ իմ լացն այս կամ այն հեքիաթի տխուր անցքերի առիթով եւ քրոջս՝ Լիլիկի, արցունքոտ աչքերով ինձ համբուրելն ու հուսադրելը.
-Լաց մել ինիլ, Ավիկ, վերջըմը լոխ լյավ ա իննական...
Ես անհամեմատ գերզգայուն եմ եղել միշտ։ Գրիչն այդ տարիքում էր, որ ձեռքս առա, բայց այն ինձ չէր ենթարկվում, նախանձում էի քրոջս, որ արդեն դպրոց էր գնում, գրել-կարդալը գիտեր։ Տառերը նկարում էի՝ դեմքս ու ձեռքերս ամբողջովին թանաքոտ դարձնելով, բողոքում էի հորս, որ ամեն օր ինձ էլ դպրոց տանի։ Եվ կարծես ուզածս եղավ, թողեցին ինձ Լիլիկի հետ դպրոց գնալ, բայց՝ առանց անունս մատյանում գրանցելու։ Մայրս էլ ուրախացավ, որովհետեւ չարություններս կրճատվեցին ,զբաղմունքիսե պատճառով։ Իսկ Լիլիկի գործը բարդացավ, ստիպված էր դպրոցում էլ ինձ տիրություն անել։ Լավն այն էր, որ դպրոցն ու մեր տունը շատ մոտ էին իրար, պատը՝ պատին, դա ինձ հնարավորություն էր տալիս ցանկացած ժամանակ թողնել ,դասերսե ու գնալ տուն՝ մայրիկի մոտ։
Հաջորդ ուսումնական տարվա սկզբից ինձ թույլատրեցին դպրոց հաճախել, թեեւ վեց տարեկանս դեռ չէր բոլորել, սակայն գրել-կարդալ արդեն մի քիչ գիտեի։ Հայրս սկսեց լուրջ վերաբերվել իմ կրթությանը։ Մի օր բերեց Թումանյանի բանաստեղծությունների գիրքը եւ հանդիսվոր որոշ գործեր կարդաց, ինձ ամենից շատ դուր եկան «Շունն ու կատուն» եւ «Գրիչը» գործերը։ Այնքան պարզ ու սիրելի էին դրանք, որ ինձ թվաց, թե ես էլ կարող եմ այդպես գրել։ Մանավադ «Գրիչ» բանաստեղծությունը շատ գաղտիքներ բացեց։ Միշտ մտածում էի, թե ինչու քրոջս ձեռքին գրիչն այնքան վարժ էր գրում, իսկ իմ ձեռքին ճանկռոտում էր թուղթը։ Թումանյան ինձ օգնեց հաշտվել թղթի ու գրչի «ընդդիմականությանը», մինչեւ կկարողանայի ինձ գտնել, հաղթահարել խոչընդոտները։
Դպրոց էի գնում, ուրեմն մեծ մարդ էի իմ աչքում, Շահինի հետ գնում էինք գյուղի գրադարան եւ մեզ գրքեր էին վստահում, մեր անունով գրանցում։ Առաջին ստվար գիրքը, որ Շահինի խորհրդով կարդացի, «Պարծենկոտ նապաստակն» էր։ Իրիկունները մեր ընկուզենու սեւ տախտակից շինված սեղանի մոտ մեծավարի նստում՝ վառարանի շուրջ տեղավորվածների «լույսը կտրելով», ընթերցում էի։ Երբեմն լույսը աղոտ էր լինում,քանի որ լամպի ապակին շուտ-շուտ իմ չարությունների զոհն էր դառնում, եւ ստիպված էինք լինում այն ,կարկատելե տետրակից պոկած կապույտ կազմաթղթով։
Հայրս ամեն ինչ անում էր, որ ես լավ սովորեմ, ես էլ, իմ հերթին, ձգտում էի դրան եւ կարծես մի բան ստացվում էր։ Սիրում էի արտասանել անվերջ, մի բաաստեղծությունը կողքիս ընթերցում էր ընկեր Ստեփանյանը /տարրականի իմ անփոխարինելի ուսուցիչ Գուրգեն Ստեփայանը, հարեւան Պետրոսաշենից/, հաջորդ րոպեին ես հիշողությամբ կրկնում էի այն։
Հայրս մեկ-մեկ մորս ,սիրումե էր՝ նրան նվիրած իր սիրո քառյակները տանը բարձրաձայն կարդալով։ Վերջում էլ հզոր ձեռքերով գրկում էր փոքրամարմին մորս, թե՝ իմ մայրիկն է, ես լացակումած բողոքում էի՝ չէ, չէ, ի՚մ մայրիկն է։
Ժամանակի հետ հասակ էի առնում։ Իմ սիրած նվերները, որ ստանում էի մշտապես իմ հորից, դրանք գրքեր էին լինում եւ խաղալիք-ձիեր։ Տոն էր լինում մեր տանը, երբ հայրս Հադրութ էր գնում, գիտեի, որ անպայման նոր գրքեր է բերելու։ Եվ չէի սխալվում։ Չարենցի հատորները, Մանուկ Աբեղյանի «Տաղաչափությունը», Տերյանի գրքերն իմ լավագույն նվերներն էին՝ հորս հատուկ մակագրություններով։
Այդ շրջանում իրադրությունը բարդ էր եւ նրանով, որ երկրում օրենք ընդունվեց եւ ծառայողներին արգելվեց մեկից ավելի ընտանի կենդանիներ պահել։ Հայրս ուսուցիչ էր, մենք ստիպված կաթ, մածուն, պանիր եւ այլ մթերքներ ստանում էինք կամ Խաչի պապունց տնից,կամ առնում էինք։ Ես ու Լիլիկը մի տեսակ չէինք հասկանում այդ անհավասարությունը, թե ինչու պիտի մեր ընկերներն ունենան այդքան կով, ձի եւ այլն, իսկ մենք կողքից նայենք։
«Ձնհալ» եղավ մի թեթեւ եւ թույլ տվին, որ մենք մի կով պահենք։ Հայրս ուրախացավ, Սաթենիկ այայի հետ միասին գնաց, մի կով առավ Տաշտահանքից։ Ոնց էինք խնամում, պահում, սիրում այդ մի հատիկ կովին՝ հույս փայփայելով, թե շուտով կծնի, հորթ էլ կունենանք, արաժան էլ կուտենք...
Բայց կովը ծնի վրա սատկեց։ Առաջին անգամ, որքան էլ թաքցներ մեզանից, ես ու Լիլիկը տեսանք, որ մեր հոր աչքում արտասուք կա։ Մենք էլ լացեցինք։ Հայրս ու մայրս մեզ հանգստացրին։
Հետո հայրս նոր կով առավ ու դասերից հետո անձամբ տանում էր արածացնում ու բերում, մեկ-մեկ ես էլ էի հորս հետ հանդ գնում՝ ինձ հետ իր նվիրած «Վահան Տերյանը» վերցնելով, որ կարդամ։ Առանց գրքի հայրս չէր թողնի, կասեր՝ մնա տանը, դասերդ սովորիր։ Ու, բացի դա, եթե անգամ Տերյանի գիրքը հանդում չբացեմ էլ, բոլոր դեպքերում, հաճելի էր լինում, որ Տերյանը մեզ հետ էր։ Այս զգացումը հայրս է իմ մեջ արմատավորել։
Ուղեղիս մեջ մի օր ծիկրակեց՝ իսկ ինչո՞ւ ես չգրեմ։ Ու սկսեցի ինքս իմ մեջ այդ մտքի կրակին եփվել։ Չորրորդ դասարանում մեր դասարանի տղաներին վստահեցին վառարանի փայտ ջարդել, ես տարիքով թեեւ բոլորից փոքր էի, բայց կազմվածքով ավելի էի աչքի ընկնում նման գործեր կատարելու համար։ Կացինը ձեռքս առա, միաժամանակ տեսնում էի, որ պատուհանով հայրս եւ մյուս ուսուցիչները հետեւում էին մեզ։ Սկսեց ձյուն գալ մեծ-մեծ փաթիլներով, ես, որ սովոր էի ամեն գործ կատարելիս մի բան արտասանել՝ քթիս տակ, փայտ ջարդելուն զուգահեռ, սկսեցի հանպատրաստից բարձրաձայն հանգավորել մտքերս, բնական է՝ այս կամ այն բանաստեղծության ազդեցության տակ.
-Ձյուն է գալիս փաթիլ-փաթիլ,
հողին հասնում կաթիլ-կաթիլ,
իսկ մենք փայտ ենք ջարդում դրսում,
թեեւ ցուրտ է, բայց չենք մրսում։
Այդ պահին մեր գրականության երիտասարդ ուսուցիչ, իմ սիրելի Անդրանիկ Աբրահամյանը ոգեւորված դուրս է գալիս ուսուցչանոցից.
-Այ տղա, դու բանաստեղծ ես դառնալու...
Դասերից հետո հայրս մեր տանն արդեն ինձ վերաբերվում է որպես սկսնակ պոետի՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով այն գրականությանը, որ ես էի ընթերցում։ Իսկ Սաթենիկ այան ու մայրս հորս քննադատում էին.
-Էդ երեխայի գլուխը դատարկ բաներով մի լցրու, թող դասերը սովորի։
Զգում էի, որ անկախ ամեն ինչից եւ նրանից,թե կողքից ինչ կասեն,ինչ չեն ասի, իմ մեջ անծանոթ մի ուժ կար, մի զորություն, որ ինձ քաշում էր։ Սկսեցի ընկերություն անել մեծերի հետ, ինձանից մեծ-մեծ գործեր ձեռնարկել, փայտի գնալ ծմակը, մի խոսքով՝ անել այն, ինչ անում են հասուն մարդիկ։ Մայրս ուրախանում էր.
-Իմ հորն ես քաշել։
Մորս խոսքից շոյվում էի, որովհետեւ Խաչի պապին, որի մեծ տղա թոռն էի, հատուկ վերաբերմունք ուներ իմ հանդեպ, բնականաբար, շատ էի կապված նրա հետ։ Խաչի պապիս բազմաշնորհությունը սահման չուներ։ Այսօրվա պես հիշում եմ։ Նա տանձենու փայտից գդալներ ու շերեփ էր պատրաստում։ Ես սիրում էի հատուկ նախշերով նրա պատրաստած գդալներն օգտագործել, բայց մեկ-մեկ ատամներով պինդ կծում եւ ջարդում էի դրանք՝ արժանանալով մորս հանդիմանանքին.
-Է՞լ ինչ գիտես, ատամներդ քոր եկա՞ն...
Իսկ խաչի պապս նման դեպքերում մեծահոգաբար ժպտում էր.
-Ոչինչ, խոխա է, էլի,թող ատամները պնդեն, որ ատամով տղա լինի...
Մեր տան բակում շատ ծառեր էի տնկում, բայց ոչ մեկը չէր բուսնում, քանի որ քարերի մեջ դժվար էին արմատ բռնում։ Բայց մի խնձորենի պատահմամբ աճում-դալարում է։ Դասերից հետո թուղթ ու գրիչ էի առնում, նստում ծառի տակ ու սկսում գրել. «Ես քարտաշ եմ, քար եմ տաշում, քար եմ տաշում պատ քաշում»...
Եվ այսպես, թղթին եմ հանձնում հանգավորած մտքերս ու անհամբեր սպասում, թե երբ հայրս կգա դպրոցից, որ գրածս ցույց տամ։ Եկավ, կարդաց, քաջալերեց ու, միաժամանակ, խիստ դիտողություններ արեց։
- Դու քարտաշ չես, չէ՞, ուրեմն՝ գրիր այն, ինչ կա, տեսնում ես... Նյուտոնն իրենց այգում թե չքայլեր ու գլխին այդ պահին խնձոր չընկներ,-մաթեմատիկոս հորս մեջ սկսում է խոսել նրա սիրած ֆիզիկան,-նա հազիվ թե ձգողականության օրենքն ստեղծեր։ Բայց դա չի նշանակում, թե ում գլխի խնձոր ընկնի, նա Նյուտոն կդառնա...
Հորս խոսքերը մեխվում են ուղեղիս մեջ։ Որոշում եմ այդուհետ գրել ապրածս բաների մասին։ Եվ զգում եմ, որ ինչ որ բան կարծես ստացվում է։ Ու ոգեւորված ստեղծագործում եմ։ Չգիտեմ ինչու, ժամանակ անց ընկնում եմ իմ Սաթենիկ այայի տրամադրությունների տակ, ուշքս տալիս դասերին միայն, որ վերջում Սաթենիկ այայի Թիֆլիսում ապրող եղբայրների նման ամբողջ երկրում հայտնի մարդ դառնամ։ Հայրս տխրությամբ է ընդունում որոշումս.
-Որ պիտի լավ սովորես, դրա մասին խոսք չկա։ Բայց շնորհք ունես ստեղծագործելու, դրանում ես էլ եմ համոզվել, նկարչության ուսուցիչդ էլ։ Գոնե նկարելդ շարունակիր, քեզ պետք կգա հետագայում։
* * *
Ասեմ, որ ես ու Շահինը մեր այգեշատ հանդերի բոլոր ծառերի կատարներով էինք ման գալիս, ծառերն էլ իրենց հերթին մեր երեխայական ձեռքերի վրա էին քայլում։ Գիտեինք որտեղ ինչ բույն կա, որտեղ է վայրի մեղուն մեղր հյուսում, որ ծառի փչակն է ավելի մեծ, որ քարայրում են գիշերում եղնիկները, որում՝ արջերը ...
Փչակի մասին ուզում եմ մի քիչ խոսել, որովհետեւ այն պատճառ է հանդիսացել, որ առաջին անգամ Հովհաննես Թումանյանին հանդիպեմ։ Այո, այո՝ հանդիպեմ...
Քարինգի խրճիթավարը՝ Շուշունց Նորան, երեխաներիս կանչում է իր մոտ.
- Ուզում եմ, որ թատրոն խաղանք։
- Բայց ի՞նչ...,-մեր մանկական երեւակայությունը, որ ոչ մի չափի մեջ չի տեղավորվում, միանգամից մեզ երկինք է հանում։
- Թումանյանի «Չարի վերջը»։
- «Շունն ու կատուն» ավելի հարմար չէ՞,- բառերը դուրս են սպրդում իմ շուրթերից։
- Որոշված է, երեխաներ՝ «Չարի վերջը»:
- Ես էլ եմ «Շունն ու կատուն» ուզում,- ակամա մեջ է մտնում Շահինը,- ես ու Ավիկը միշտ խաղում ենք այն։
- Որտե՞ղ եք խաղացել։
- Ափուն քարի վրա ...
Բոլորը ծիծաղում են։ Խրճիթավարը, չգիտես ինչու վրա է բերում.
- Թող Շահինն ու Ավիկը Ափուն քարի վրա ինչ ուզում են՝ խաղան, մենք ակումբի բեմում ժողովրդի համար խաղալու ենք «Չարի վերջը»։
- Ապա դառնում է Շահինին, - Ափուն քարի վրա ու՞մ համար եք «Շունն ու կատուն» խաղացել, ովքեր են դիտել ձեր խաղը։
- Ոչխարները... Այդ օրը գյուղի նախիրը պահելու հերթը մերն էր,- միամտորեն եւ ամենայն լրջությամբ պատասխանում է Շահինը եւ նայում դեմքիս, որ ես էլ հաստատեմ։
Երեխաները փռթկացնում են քթների տակ։
Ափուն քարը մի հսկայական ժայռազանգված է՝ կիսված երկու գրեթե հավասար հատվածների, որոնք շրթունքների պես կապված են իրար, վերին մասն ունի մի մեծ ու հարմարավետ քարայր, ուր «Խամսայի մելիքությունները» գրելուց առաջ մի գիշեր է անցկացրել Րաֆֆին։ Այստեղից էլ՝ քերծի անունը։ Անձրեւի կամ անակնկալ կարկուտի ժամանակ հովիվներն այստեղ են քշում նախիրը։ Քարայրի դիմաց հարթություն է փոքրիկ, ուր սուր-սուր ելնող քարե երեք ելուստների վրա, դրանք եռոտանու ոտքեր են հիշեցնում, երկուսուկես քառակուսի մետր զանգվածով մի վիթխարի քարաբեկոր կա՝ բավականին հարթ մակերեսով, եւ բնական է, որ երեխաներիս համար դա մի անձեռակերտ բեմահարթակի դեր էր տանում։ Քերծի հենց այդ մասն էլ կոչվում է Քսկարեն քար, այստեղ բոլոր երեխաները չէ, որ կարող են քարե բեմահարթակ մագլցել, ինձ ու Շահինի համար դա խաղուպար էր, մեր դասերի զգալի մասն այստեղ էինք սերտում, այդ բարձրությունից էինք կիլոմետրկես ներքեւ փռված գյուղի համար հանդիսավորությամբ բանաստեղծություններ արտասանում՝ մեր ներքին եռանդն ու կրակը տեղավորելով մանկական այնպիսի արարքներում, որոնք հաճախ մեծերի կողմից բնորոշվում էին որպես ,պըլոթունե, այսինքն՝ խենթություն։ Հենց այդ նկատի ուներ Շահինը, երբ ասում էր, որ ես ու ինքը Թումանյանի «Շունն ու կատուն» այնտեղ խաղացել ենք գառների համար։
Ի դեպ, ասեմ, որ Քարինգում բոլոր քարերն էլ, իսկ դրանք շատ-շատ են, անուններ ունեն՝ Մեծ քար, Սասանող քար, Կարմիր քար, Քարեն աղբյուր, Էմիշկին քար, Ըղըքարեր, Սըվըքարեր, Ցից քար, Ղաշխա քար, Ըպրեսին քար, Կյարմուր քար, Մաննեն քար... «Քարերի եւ կենդանիների նկատմամբ հարգանքը,- սիրում էր միշտ հիշեցնել մեր բնագիտության ուսուցչուհին,- դա հարգանք է մարդու՝ ինքդ քո հանդեպե։
Քարի պաշտամունքը մեր շենում գալիս է հնուց։ Հարեւան գյուղերը մեր մասին ասում են՝ քարից դուրս եկած, քարից ծլած հըրըրեց»:
Մեր նահապետներն, իհարկե, հովտահողային Հարարից հետո, մանավանդ՝ Հագարի գետի ձախ ափին փռված, մի քիչ դժվար էին համակերպվում նոր տեղանքին։ Բայց, ինչ արած, ճակատագրի քմահաճույքն անկախատեսելի է, այն ամենատարբեր տարիքում էլ մարդկանց ստիպում է կյանքի միանգամայն նոր այբուբեն սովորել։
Դառնանք, սակայն, գրադարան - խրճիթին։ Նորան դերաբաշխում է անում, բայց ինձ ոչ մի դեր չի տալիս։ Հավաքից հետո ես ու Շահինը վազում ենք Մասրա քարի մոտ՝ կիսվելու մեր մտքերով, դժգոհություններով։ Մասրա քարը ոնց որ գերբնական ջերմություն ու հանգստացնող ուժ ուներ իր մեջ։ Մեր տան կողքով էինք գնում, երբ հայրս նկատեց մեզ.
- Էդ ու՞ր եք գնում, արա, ձեր դասերը սովորել ե՞ք...
- Հա,- կտրուկ պատասխանում եմ ես,- գնում ենք խաղալու։
- Դե որ Մըհըսըրոտեն թումբը հըսնիս, ընդղան ծեն տո Սիպտակ շեն՝ քու Խաչի պապիկին, ասե՝ ուրանց տանը կենա, զանգ ըմ տըլական ...
- Լավ։
Քարինգում եւ Սիպտակ շենում հեռախոսավարուհու հաստիքներ չկան, եթե Քարինգում միակ հեռախոսաապարատը բրիգադավարի գրասենյակում է, Սիպտակ շենում այն տեղադրված է բնակարանում, տվյալ դեպքում՝ Խաչի պապիկի տանը, որտեղից էլ, հարկ եղած դեպքում, օգտվում են շենացիները։ Միայն թե՝ զանգից առաջ պիտի մարդիկ տեղեկացվեն, որ հանդ չգնան, սպասեն՝ հեռախոսազանգին պատասխանելու։
Հորս յուրաքանչյուր հանձնարարության մեջ ինձ կարեւոր եմ զգում։
Ահա եւ Մասրա քարը։ Առանձնանում եմ, թումբն ի վար մի քիչ իջնում, երբ արդեն երեւում է Սիպտակ շենը, կանչում եմ՝ ձայնիս տալով ճիշտ այն տղամարդկային հասունությունը, որն ուզում է ընդգծած լինել հայրս՝ նման լուրջ գործեր վստահելով ինձ.
- Հե՜՜՜ Խաչի պապի՜՜՜ .... Խաչի պապի՜՜՜՜...
Իմ երեք կանչից հետո լսում եմ պատասխանս.
- Հաաաա՜՜՜՜...
- Պապան է ՜՜.... պապաաա՜՜՜ն... ասըմա քյինի տոն, հեսա ինքյը կյանցիլարան զանգ ա տըլական, վեր խոսե, պեն կա՝ ասե՜՜՜՜...
- Հիիի՜՜՜նչ ...
- Գյուդըմ չըըըը՜՜՜մ ...
Հորս ապսպարանքը կատարելուց հետո տարվում ենք խաղով։ Ասեմ, որ Շահինի հետ ինձ տեսնելիս, հայրս ավելի բարի է դառնում, միշտ ասում է՝ Շահինը խելոք տղա է, թվաբանության դասերը քեզնից լավ է սովորում։ Մի բան էլ. երբ հայրս ինձ հետ խոսելիս գրական հայերենի է անցնում, նշանակում է խոսքին անառարկելի լրջություն է տալիս՝ իր մեջ ընդգծում է ոչ թե իմ հորը, այլ մաթեմի խստաբարո իմ ուսուցչին։
Եթե գրածս տեղանունները դեռ ընթերցողին ոչին չեն ասել, ուրեմն, կարծում եմ, հեռախոսային կանչերի պատմությունից արդեն հասկացած կլինեք, որ ես արփագյադուկցի եմ, այսինքն՝ քարինգցի։
Մասրա քարի մոտ տեղավորվում ենք ես ու Շահինը, ձեռքներս՝ տնավարի քարին փաթաթած։
- Առանց քեզ չեն կարողանալու թատրոն խաղալ,- խոսում է Շահինը։
- Լավ էլ կստացվի։
... Հաջորդ օրը ես բոլորից ուշ մտա խրճիթը։ Ներողություն խնդրեցի ու նստեցի Շահինի մոտ։
- Արդեն դերաբաշխում ենք արել,- ժպտաց խրճիթավարուհին,- քեզ տվել ենք Թումանյանի՝ հեղինակի դերը,- Նուրվարդն առաջարկեց, ասաց ոտանավորներ էլ ես գրում, հա՞ ...
- Հա, - տեղում կանգնում եմ։
- Դե տեսնենք ոնց ես բանաստեղծի դերը տանելու։
Ուսեփանց Կարոն տեղից սրամտեց.
- Ընկեր Նորա, խե որ ես աղվեսի դեր եմ տանում, պիտի անպայման աղվես ինի՞մ։
Բոլորս ծիծաղեցինք։ Որոշվեց, որ բեմադրության փորձերը պիտի անենք մի տեղ, ուր իսկական ծառ կա, փչակ կա, անտառ կա եւ այլն, այսինքն՝ այնպես, ինչպես նկարագրված է ,Չարի վերջըե գրվածքում։
- Երեխաներ, թատրոնը,- խոսեց խրճիթավարուհին,- պայմանական է, կարելի է եւ առանց անտառ գնալու խաղալ...
- Ակումբում այդպես կխաղանք՝ մի ծառ տեղադրելով բեմին,- ասացի ես։
- Դե Թումանյանի խոսքը հու տափա՞վը չընք տըլական,- ժպտում է Շանունց Նուրվարդը։
- Մի անգամ կարդամ՝ լսենք, մնացած դերերն էլ բաշխենք, - ասում է ընկեր Նորան։
- Ես անգիր գիտեմ, - ասում եմ։
- Կարո՞ղ ես արտասանել։
Ու ոտքի կանգնելով՝ սկզբից մինչեւ վերջ կատարում եմ «Չարի վերջը», իհարկե՝ հնարավորինս պահպանելով ձայնիս մեջ մեկ կկուի, մեկ աղվեսի, մեկ ագռավի ու շան ձայներին հատուկ երանգներն ու շեշտադրումները։ Մայրս էր ինձ բոլոր դասերս սովորեցնում՝ չմոռանալով վերջում էլ ասել. «Ղոշարխաչում էի սովորում, իններորդ դասարանում քո հայրը ինձ դաս էր տալիս, մի օր էլ փախցրեց։ Թե չէ՝ գիտե՞ս ինչ վարժուհի կդառնայի։ Պել կլխես ծառ տրաքե, ասե՝ խե կարթիլդ թուղեցե՞ր»։
Երբ արտասանությունս վերջացնում եմ, բոլորը ծափահարում են, այնքան ուժեղ, որ Ալաթ շունս վեր է ցատկում պառկած տեղից ու սկսում անորոշ հաչել։
- Շան դերն էլ Ալաթին կտանք, -նորից փորձում է սրամտել Ուսեփանց Կարոն։
Դերաբաշխումը գրառում ենք յուրաքանչյուրս մեր տետրում, որ առանձնացրել էինք այդ գործի համար։
Ա. Թումանյան Հովհաննես - Ավիկ Զառունց։
Բ. Կկու - Նուրվարդ Շանունց։
Գ. Աղվես - Ուսեփանց Կարո։
Դ. Ագռավ - Շահին Մաքյունց։
Ե. Շուն - Մուքի Սաքյունց։
Կարոն հիշեցրեց .
- Բա կկվի ճտե՞րը ... Հու բիդի խաղ անե։
Ընկեր Նորան, որպես բեմադրող, շեշտեց՝ իր իմացությունների շրջանակը մերինից տաբերող իրողությունը.
- Բա նորից կրկնե՞մ, երեխաներ, թատրոնը պայմանական հասկացություն է... Կարող ենք մի երկու-երեք գլխարկ էլ ձագերի տեղակ օգտագործել։ Համ էլ՝ չեմ ասե՞լ ձեզ, որ պարապմունքների ժամանակ միայն գրական լեզվով խոսեցեք...
- Իսկ եթե փորձերն անտառում պիտի անենք, լավ չի՞ լինի մի քանի հավի ճուտ էլ մեզ հետ տանենք, ամեն խաղից հետո մորթեք - խորովենք։ Ի՞նչ վատ կլինի։
- Լավ, էդքան ճտերը որտե՞ղից՝ օրական երեքը, - խոսեց Կուքին։
- Լավն էն է, որ Կարոն մեկ անգամ եւս մեզ համոզեց, թե մենք ինչքան ճիշտ ենք վարվել, որ աղվեսի դերն իրեն ենք տվել,- ժպտում է Նորան։
Հավաքից հետո, երբ արդեն տանն էի, մայրս ուրախ լուր հայտնեց.
- Գիտե՞ս, որ Արտո քեռին բանակում ծառայությունն ավարտել է, վաղն այստեղ է լինելու։
Ով ասաց...
- Հադրութից են քո հորը զանգել, աչքալուսանք տվել։
Տրամադրությունս բարձրանում է։ Ասեմ, որ ես իմ ստուգողական թելադրություններից կամ շարադրություններից այնքան բան չեմ սովորել, մանավանդ՝ գրավոր խոսքի զարգացման առումով, որքան քեռի Արտոյին /դրանից առաջ՝ քեռի Միշային/ գրածս նամակներից, որոնք, սովորաբար սկսվում էին այսպես. «Բարեւ, հարգանքով հարգելի, կյանքում անմոռանալի Արտո քեռի ջան ու ջան, եթե հարցնես մեզանից, մենք ողջ եւ առողջ ենք, միայն քեզանից ենք նիյգարան ...»։ Եվ այսպես՝ շարունակ։ Վերջում կարդում էի մորս, նա գրածս ,խմբագրումե էր, ասում էր՝ լավ է, բայց միշտ մի հավելում էր անում. «Երկու հատ ,ջանե էլ ավելացրու»։ Քեռի Արտոն Ռուսաստանում էր բանակի ծառայությունն անցկացնում, ինչի մասին ասես՝ գրում էի, նույնիսկ, թե իրեն բանակից հետո ամուսնացնելու մասին ինչ են թաքուն խոսում ծնողները, այսինքն՝ իմ Խաչի պապն ու Թելու տատը, ո՞ր աղջկա են նախապատվություն տալիս։
Հիմա եկել է։ Ի՜նչ ուրախություն։ Հաջորդ օրը, կեսօրից հետո, գնում եմ մինչեւ Մըհըսուրոտեն թումբը, ճամփան պահում։ Երեք տարի իրար նկարներով ենք տեսել միայն։ Եվ ահա երեւում է իմ Արտո քեռին՝ զինվորական զգեստի մեջ։ Ինձ մի քանի անգամ գրկել- համբուրելուց, տնեցուց վիճակն իմանալուց հետո, հարցնում է.
- Գյուղում շատ աղջիկներ կա՞ն...
- Կան, էլի ... Հա ...
- Բայց քո կարծիքով ամենալավն ո՞վ է։
- Շուշունց Նորան։ Ասեմ՝ ինչու,- մանկամտորեն բացատրում եմ ես,- ով ուզել է իր հետ ամուսնանալ, չի համաձայնել, ասել է՝ ես դեռ պիտի բարձրագույն կրթություն ստանամ։
- Նու, դաա՜՜՜...,- նշանակալից լսում է Արտո քեռին։
- Հայրիկս էլ է հավանում Նորային,- ոգեւորված շարունակում եմ ես,- ասում է՝ Նորան լավ աղջիկ է, մաթեմատիկայից միշտ բարձր գնահատականներ էր ստանում, երբ սովորում էր։
- Նու, հա՜՜ա ...
Խոսելու ընթացքում քեռի Արտոն, իրենից անկախ, անընդհատ ռուսերեն բառեր էր արտաբերում, դրանից շփոթվում էինք ինքն էլ, ես էլ ... Հարց հարցի հետեւից էր տալիս։ Իսկ թե ինչպես է մայրս, մեր տան մոտ չհասած, իր փոքրիկ եղբորն ընդունում՝ ուրախության արցունքն ու ժպիտն աչքերին, դա արդեն պատմելու բան չէ։
Քեռուս սիրած ուտելիքները, որոնց մասին նամակներում էլ էր գրում, երբ իր մոր անունից հարցնում էի, թե սիրտն ինչ է ուզում, ածիկն ու չորաթանի թանով խաշիլն էին։ Բայց դրանք ծանրոցով Ռուսաստան ուղարկել չէր լինի։
Մայրս խաշիլ է պատրաստում, վայելում ենք չորաթանի թարմ թանով:
- Իսկ ածիկը,- իր փոքր եղբորն է դիմում մայրս,- մատաղ լինեմ քեզ, գիտես, որ մենակ Սաթենիկ այան է լավ պատրաստում, էն էլ տարեկան մի անգամ՝ Զատիկի տոնին, երբ հավաքվում ենք ձեր տանը՝ Սիպտակ շենում, դեհ, էս տարի արդեն դու էլ կլինես նորից մեզ հետ, Թելու մաման, հենց որ խոնչաներում ցորենը կանաչ - կանաչ ծլում էր, նայում էր ու թառանչ քաշում, ասում էր՝ քոռանամ, Արտոս ածիկ շատ է սիրում։
Հետո ես ու մեծ քույրս՝ Լիլիկը, քեռուն ուղեկցում ենք Սիպտակ շեն, իրենց տուն՝ մի օր եւս վայելելով այնքան սիրելի պապունց տան անկրկնելի հմայքը։
Սիպտակ շենի մուտքի սալորենիների տակ՝ Քելունց տան դիմաց, Թելու տատիկս, Սաթենիկ այան, իրենց ետեւից՝ շունը, դիմավորում են քեռի Արտոյին, ես ու քույրս էլ, բնական է, ջերմ գուրգուրանքներից դուրս չենք մնում, եւ հենց Արտո քեռին իրենց տան գեղեցկաշեն դարպասից ներս է մտնում, թե չէ, Խաչի պապիս ամուր գրկում է նրան՝ իմ Արտոն...
- Արտո՜... Խոխաս եկալ ա...
Ապա Խաչի պապին Արտո որդու ոտքի տակ հատուկ այդ օրվա համար խնամած - պահած ղոչը բերում, մորթում է, իսկ աչքալուսանքի եկած գյուղացիներին՝ տուն հրավիրում։
Տունը երկհարկանի մի հսկայական շենք է՝ ընտիր քարերով կառուցված, կաղնե տախտակներով հատակն ու առաստաղը նախշազարդած, իսկ սեղանները, պահարաններն ու մանավանդ, ամբարներն ընկուզենու տախտակներից են։ Երբեմնի մեծահարուստի ունեցվածքից դրանք են պահպանվել, մնացածը կուլակաթափության ,մաղովե անցել է։
Գեղեցիկ օրերից մնացած ,հուշերիցե են եւ Խաչի պապիի հողափոր սառնարանները, որոնք գտնվում են հսկայատարածք բակում՝ թթենիների տակ, եւ միշտ աչքի են ընկնում՝ իրենց պարունակությամբ։ Երբ Թելու մայրիկը սկսել էր սեղանի պատրաստություն տեսնել, քույրս՝ Լիլիկը, որ ինձանից երկու տարով մեծ է, նրան օգնում էր։ Ասի՝ մի բանով էլ ես օգտակար լինեմ, փորձեցի հորերից մեկը բացել, բայց արժանացա դիտողության։
- Ավիկը վեր մին պլոթուն չանե՝ կտեռնա՞,- Թելու մայրիկն է,- զառունք հինչքան պլոթուն օնին, հենա էս խուխես մաչին։
Գիտեմ, որ տատիկս ինձ միշտ սիրուց է ,քննադատումե
Նույն վայրկյանին Խաչի պապին գալիս, Արտո քեռու հետ ինձ անծանոթ հորի մոտ է տանում, հորի բերանը բացում եւ այնտեղից դուրս բերում գինու փոքրիկ մի կարաս, իսկ իր ձեռքով աճեցրած ամենաբազմազան մրգերն ու բանջարեղենը, տարբեր մուրաբաները նա հանում է այլ ,սառնարանիցե։
Ասեմ, որ գինին Խաչի պապին ինքն էր քաշում, միակ մարդն էր այդ տարածքում, որ գետափի իր մեծ այգում աճեցնում էր մուշկետ։ Խաչի պապիկի այգու մասին հեագայում, երբ ինձ հեքիաթներ էր կարդում մայրս եւ հատկապես ,կախարդական այգիե արտահայտությանն էինք հանդիպում, տալիս էր այսպիսի բացատրություն.
- Կախարդական այգին Խաչի պապիկի տնկած այգու նման է լինում, ամեն ծառ, ամեն ծաղիկ բուսնում է այնտեղ, ամեն հավք երգում է, նույնիսկ հազարան բլբուլը ...Գետի մաքուր ջուրն էլ՝ գիշեր - ցերեկ ծառերի վրա ...
Այդ օրը մեծ տոնախմբություն էր Սիպտակ շենում, իմ պապունց տանը։
Գրում եմ այս մասին եւ, թվում է, երազ եմ պատմում։
Երբ քառասունականներին խոշորացման քաղաքականություն էր վարվում երկրում, եւ արդյունաբերական Բաքուն հայկական մեր գյուղերի, քաղաքների աշխատուժը քաշում - տանում էր, այդ արշավին զոհ գնաց եւ փոքրիկ Սիպտակ շենը։ Ավելին, մարդիկ տեղափոխվելով մեծ քաղաքներ՝ ետեւից ավիրում-քանդում էին իրենց տները, փող ,սարքումե, որ մեծ աշխարհում հանկարծ դատարկաձեռն չմնան, քանի որ ,դատարկ մահակին շուն չի հաչումե...
Այս նկրտումները փլուզեցին նաեւ իմ պապուց տան ապարանքը ...
Մի քանի տարի առաջ, երբ քեռի Արտոն եկավ Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասից, երկար տարիների բացակայությունից հետո, սիրտը շատ ուզեց ծննդա-վայրում լինել։ Ավաղ, դժվար գտանք տան տեղը, որովհետեւ քար անգամ քարի վրա չէին թողել, ընդամենը կանաչ տարածք էր փռված մեր դիմաց։ Եվ հանկարծ Արտո քեռին նկատեց, որ կանաչների մեջ ժամանակի դեմ անջուր մաքառող, թեեւ արդեն՝ համարյա չորացած, մի ծառի ուրվական կա, մոտեցավ, ճանաչեց, իրենց բակի երբեմնի խանում - խաթուն թթենին էր, որի տակ Խաչի պապին գինու կարաս էր անթեղում ... Մոտեցավ գրկեց ծառի բունը երկու ձեռքերով, այդպես նստեց գետնին՝ նաեւ ոտքերով փաթաթվելով ծառին ... Ու ո՜նց էր ողբում:
Թթենին շյուղ անգամ չուներ, որով կարողանար քեռուս գրկել:
Հիմա չկա Արտո քեռին։ Ավելի վաղ իրենց մահկանացուն են կնքել Սաթենիկ այան, Խաչի պապին, որոնց գերեզմանները Բաքվում ավիրել են բարբարոսները։ Թելու տատի ու Արտո քեռու շիրիմներն ամփոփված են Ռուսաստանում։ Իրենք ,էն աշխարհումե են, սակայն այս հիշողությունը մնում է ու հանգիստ չի տալիս։ Կարծեմ Դանթեն է ասել՝ ամենադաժան բանը տխրության պահին անցած ուրախությունները հիշելն է։
Թող ինձ ների ընթերցողը, բայց ես չէի կարող անտեսել այս պատմությունը, որը, պապունց տան մասին խոսելիս, հոգիս տակնուվրա է անում։
* * *
Հիմա կրկին դառնանք Արտո քեռու ջահել ու պայծառ օրերին, նրա աղջիկ ուզելուն։ Այսպես, ուրեմն, Քարինգ գալ - գնալը քեռիս դարձրեց ջրի ճամփա։ Նրա եւ Նորայի միեջեւ համաձայնությունը կար, մնում էր ծնողներն իրենց հանուչեն ասեն՝ ըստ մեր հայկական ավանդական կարգի, որը ոչ մեկն իրավունք չունի խախտել։
Մի երկու - երեք օրից մայրիկս ասում է.
- Շուշի մորքուրենք տվել են իրենց համաձայնությունը... Շուտով Արտոյին ու Նորային պսակում ենք։
- Խաչի պապին գիտե՞...
- Չէ, նոր ասացին։ Լավ կլինի կանչես՝ ասես, որ Խաչի պապունք գան, տեղում կտրցնենք հարցը, պրծնենք։
Որախացած վազում եմ Մըհըսուրոտեն թումբը.
- Հե՜ Խաչի պապի՜՜... Խաչի պապիի՜՜...
- Հե՜՜եյ ...
- Շուշունք համաձայն ըն, է՜՜, համաձայն ըը՜ն...
- Հաա՜... Լա՜վ... Սկացալը՜մ... Պահոո՜՜՜... Էտ ար մնացալ, վեր հալա համաձայն էլ չինին...
Չնայած վերջին բառերը ցածր էր ասել Խաչի պապին, ինքն իր քթի տակ, բայց բարձր ասածներից հստակ էին լսվում։ Ծիծաղեցի։
Ամեն ինչ արագ կատարվեց։ Երբ մերոնք գնացին խնամախոսության, վեճ առաջացավ երկու կողմերի միջեւ, ավելի կոնկրետ՝ Նորայի մեծ քրոջ ամուսինը՝ Սաշան, որ Խծաբերդից էր եկել, ժամանակ էր պահանջում ինչ - ինչ նախապատրաստությունների, բայց հայրս, որ գլխավորում էր քեռուս խումբը, հարցը դրեց այսպես.
- Վաղը գալու ենք մեր հարսնացուին տանենք։
Արտո քեռին էր այդպես ուզում, որովհետեւ Նորային պիտի իր հետ տաներ Բաքու, ուր ապրում էին իր երկու՝ Սերյոժա եւ Միշա եղբայրներն՝ իրենց ընտանիքներով։ Իսկ հայրս միշտ փայլել է իր երեխայական մաքրությամբ ու պարզությամբ, որքան կրթված, զարգացած, նույնքան էլ՝ հավատավոր։ Անսահման բարի, անընդհատ խաբվող, անասելի միամիտ։ Երբ առաջին անգամ կարդացի Դոստոեւսկու երկերը, նրա պարզ ու բարի հերոսների մեջ հորս էի տեսնում, ինձ միշտ թվում էր, թե Լեւ Միշկինի կերպարի նախատիպը հայրս է, թեեւ, իհարկե, այն ստեղծվել է հորս ծննդից շատ առաջ՝ Հիսուսի պատկերով։
Ու քեռի Արտոյի եւ Նորայի պսակվելու հարցը եղավ սիրահարների սրտով, հորս ասածի պես։ Բայց մենք՝ թատրոն խաղացողներս, ետ չկանգնեցինք մեր մտքից, հավաքվեցինք դպրոցի սենյակներից մեկում, որոշեցինք փոխարինող գտնել ընկեր Նորային, ով կլինի դա, ով չի լինի, ընկերներս կանգ առան իմ անվան վրա։
- Թումանյանի դերակատարից լավ ո՞վ կարող է,- նորից Նուրվարդն իր ձին էր քշում։
Եվ լավ էր անում, իմ սրտով էր, համ էլ էդ ,ձինե սազում էր Նուրվարդին։
Հաճելի էր բեռը, թեեւ բազմապատիկ ծանր էր ու, խոստովանեմ, շատ դժվար, չնայած ,Շունն ու կատունե բեմականացնելու առաջին փորձն արդեն ունեինք ես ու Շահինը։
Գիշեր-ցերեկ Թումանյանի գործերն էի կարդում, մայրս ու հայրս էլ էին օգնում, բայց ես ուզում էի մենակ գնալ ճամփաս։
- Կարեւորը, գիտե՞ս, որն է, որ մի անգամ տեսնես-հանդիպես Հովհաննես Թումանյանին, պատկերացում ունենաս,- կատակով ասաց իմ գեղանկարչության ուսուցիչ, ինքնուս նկարիչ Վոլոդյա Սարգսյանը, ով հումորի զգացումով օժտված մի հիանալի անձնավորություն էր, մեր գյուղ էր տեղափոխվել հարեւան Խծաբերդից։ Նրա հետ անընդհատ նկարչությամբ էի զբաղվում դասերից հետո, քանի որ որոշել էին ծնողներս, որ իմ ապագան պիտի կապեմ այդ արվեստի հետ՝ երեւի նկատի առնելով շատ թե քիչ դրսեւորածս շնորհքը, հատկապես, որ դպրոցականների մարզային ստուգատեսում իմ գեղանկարչական գործը /,Եղնիկը գետափինե/ առաջին տեղն էր գրավել։
Կատակը՝ կատակ, բայց Թումանյանին հանդիպելու միտքն ուղղակի ինձ պաշարեց այնպես, որ ամենուրեք, երբ դուրս էի գալիս տնից, մեր բակում, հանդում, անտառում, փորձում էի մտքով տեսնել բանաստեղծին։ Չէր ստացվում։ Մի օր դասերից փախա, գնացի Մասրա քարի մոտ, խնդրեցի քարին ինձ օգնել, նույնիսկ իմ գրած առաջին ոտանավորը կարդացի քարի համար։
Չեմ թաքցնում՝ Մասրա քարի նման ոչ ոք ինձ չի հասկանում։
Ու չգիտեմ՝ ի՞նչ խոսեցինք, ի՞նչ չխոսեցինք, ես՝ գլուխս քարին հենած, քնով անցա։ Թե՞ չէի քնել։ Մեկ էլ տեսնեմ՝ մեր Կենտ կաղնին, որ մի ձորակ մեզանից այն կողմ է, Իվանատափ տանող ծմակի ծերին, գալիս է դեպի ինձ։ Զարմացած նայում եմ, մանավանդ՝ ծառի վրա գտն-վող՝ մի քանի մետր բարձրության վրա, փչակին, ուզում եմ իմանալ՝ հարմար կլինի՞ կկվի բույնի համար... Իսկ ծառն անընդհատ մոտենում է, տերեւները խշշում են այնպես, ասես աշխարհի ամենալավ երաժշտությունն եմ լսում...
Ծառի խիտ սաղարթներում հազարավոր թռչուններ են ծլվլում։ Հետո նկատում եմ, որ թռչունների հետ թեւահարելով՝ ծառից պոկվում են մի քանի պահապան հրեշտակներ ու գնում - իջնում են մեզ շրջապատող մոտակա բարձունքներին՝ Մեծ քարին, Ապրեսին քարին, Աղաքարերին, Մկրտումի թումբին, Ղաշխա խութին ...
Իսկական հրեշտակներ, որոնց միայն հեքիաթներում կարելի է հանդիպել։
- Ավիկ, - շշնջում է ծառը, - ինձ ճանաչեցի՞ր։
- Ոնց չէ, մեր Կենտ կաղնին չե՞ս,- ժպտում եմ, իբրեւ թե՝ ես ո՞նց կարող եմ մեր հանդի կաղնու շուքն ու շվաքը չիմանալ։
Ու ծառն աչքիս առաջ վայրկյանի մեջ կերպարանափոխվում է, դառնում մի շատ բարեհամբույր ծերունի, մազերի մեջ սպիտակը շատ են, աչքերի շուրջ փնջված գծերն աստվածային բարություն են նկարում դեմքին։
- Խաչի պապի՞... Ես էլ մնացել եմ սառած, ասում եմ՝ էս ո՞վ ա գալիս։
- Խաչի պապին չեմ, բալիկ ջան, լա՚վ նայիր ...
Ու սկսում է թեթեւ, հանգիստ պատմելու նման արտասանել. ,Լինում է մի սար, էն սարում մի ծառ, էն ծառում փըչակ, փըչակում ....ե։
- Հովհաննես Թումանյանն է ...,- հուշում է Մասրա քարը։
- Ի՜՜նչ ...
Ես ոգեշնչված՝ անմիջապես տեղից վեր եմ ցատկում ու Թումանյանի համար, ի՞նչ արտասանություն, չտեսնված ձեւով խաղում եմ ,Չարի վերջըե, ապա՝ գլխիս զգալով նրա քաջալերանքի ձեռքը, ազատ շունչ եմ քաշում՝ զարմանալով, թե ոնց կարողացա բոլոր դերակատարներին միավորել իմ մեջ։
Մասրա քարը նկատեց, որ երազով եմ անցել։ Ալաթն էլ անհանգիստ կենտահաչ էր տալիս կողքիս։ Նայեցի շրջակա գագաթներին, ամեն ինչ իր տեղում է, միայն թե հրեշտակներն այլեւս չէին երեւում։
Մըհըսուրոտում ուրիշ է դառնում դրանից հետո իմ քայլվածքը։ Ես հիմա, այսքան տարիներ անց, շատ աշխարհներում լինելուց հետո, գտնում եմ, որ քայլերը կարեւորվում են ոտքի տակի հողով. կարծում եմ այս հարցում ինձ հետ կհամաձայնեք, բայց լինում է եւ այնպես, որ արժեւորումը փոխադարձ է լինում, օրինակ, երբ ես Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ քայլել եմ՝ Արցախում, զգացել եմ, որ ինձ հետ քայլող Մեծի ոտքերով հողը շնչում է, եթե անգամ հազար շերտ ,ասֆալտե կամ քարասալեր լինեն արանքում։ Ինչու՞ սա հիշեցի, պատճառը Թումանյանն է՝ մեր Միհըսուրոտեն թումբում։ Եվ հրաշքն ու իրականությունը միաձուլվում են, քանի որ մենք եթե գնում ենք դեպի, ասենք, Կենտ կաղնին, ուրեմն՝ կենտ կաղնին է գալիս դեպի մեզ, ուզում եմ ասել՝ իրերի եւ մարդկանց բնությունը համադրական է։
Թումանյանի հետ տեսակցությունից հետո հաճախ էի նրան հանդիպում, անգամ մեր տանը՝ սեղանի մոտ, երբ գիրքը ձեռքս էի առնում։ Մի անգամ նույնիսկ սկսել եմ բարձրաձայն խոսել Թումանյանի հետ, եւ այդ պահին ներս մտնելով՝ Սաթենիկ այան, հարցրել է.
- Ավիկ, էդ հուր նըհե՞տ ըս խոսըմ ...
Լռել եմ գլուխս կախ, որն էլ պատճառ էր դարձել, որ այան մորս երեսին խոսի.
- Աղջի, Նինա, տեսնըմ չը՞ք վեր էդ խոխան ծերքա քյինըմ ա ըշկըրներես ըռաշկեն, քաշկուտ ա ընգնըմ, խե տանը՞մ չըք մին կյիր ընեղու կողք ...
Ինձ տարան հարեւան գյուղում մի բախտագուշակ կար, նրա մոտ։ Վերջինս պատրաստակամ նայեց ինձ ու հարցրեց ,տեղում բռնացնողե հայացքով, ոչ առանց հումորիկ ժպիտի.
-Մենակ Թումայնյանի հետ ես հանդիպե՞լ, թե որիշների հետ էլ ես տեսակցում։
-Ուրիշներն էլ կան...
-Օրինակ...
-Շատ են...Տերյան, Նիցշե, Շոպենհաուեր...
-Որտեղի՞ց դրանց գիտես, ովքե՞ր են։
-Հայրիկիս գրքերում եմ ծանոթացել։ Ինձ լավ-լավ բաներ են ասում։ Գրողներ են, փիլիսոփաներ են։
-Դրանց ասածներից ի՞նչ ես հիշում, մի բան կասե՞ս...
-Դե ո՞ր մեկն ասեմ,-մի պահ,կմկմալով, լռում եմ, ապա շարունակում,-Շոպենհաուերն ասում է ՝ Մեծ քարն իրականում չկա, ինչ որ տեսնում ենք, դա Մեծ քարի ստվերն է, Պարմանիդեսը պնդում է՝ չգոյություն գոյություն չունի...Նիցշեն գտնում է, որ Աստված չկա...
-Էդ վերջինը հաստատ ղալաթ է անում, Աստված կա... Դու համաձայնում ես նրանց հետ,թե՞ վիճում ես։
-Նայած՝ ե՞րբ, ինչպե՞ս։
-Իսկ որտե՞ղ ես նրանց հանդիպում։
-Հայրիկի գրքերը կարդալուց հետո/ դրանք Թիֆլիսից է բերել/, երբ հանդ եմ գնում։ Շոպենհաուերին տեսել եմ մեր Եխծուն տակե բոստանը ջրելու ժամանակ, այնտեղ նա տկողեն էր ջարդում մի ձեռքով՝ ինքն իր գլխի մազաթափ կողմի վրա, եւ ծիծաղելով ուտում, մեկ-մեկ ինձ օգնում է՝ արխերի ծայրին կանգնելով ու ջրի հասնելու մասին ինձ հայտնելով։
-Իսկ Նիցշե՞ին որտեղ ես տեսել...Նիցշե ասացիր, չէ՞...
-Հա... Մեր Դերին աղբյուրի մոտ։
-Պարզ է։ Երեւում է՝ գրքեր շատ ես կարդում...
Տարիքիդ անհամապատասխան։ Մի առ ժամանակ մենակ դասերդ կարդա,ուրիշ գրքեր չընթերցես։
Լավ է, վերջինս ճիշտ հասկացավ վիճակս եւ, հարցուփորձ անելուց հետո, մորս ու այայիս հուսադրեց.
- Բան չկա, երեխա է, էլի, մեկ - մեկ մուսան գալիս է՝ գրում է դեսից-դենից։ Պետք չէ, որ շատ զբաղվի ընթերցանությամբ։ Հետո կանցնի։
Արդյունքում պարզվում է, որ գերհոգնած եմ։ Հայրս մի ծանոթ բժշկի հրավիրում է մեր տուն, կարծեմ անունը Սալիմ էր, վերջինս էլ ինձ առանց քննելու, լսածների հիման վրա, նշանակում է հեղուկ քնաբեր՝օրական մի հացի գդալ անարատ մեղրի հետ։
Սիրով սկսում եմ նշանակումներն ընդունել,բայց մի շաբաթ հետո քնով եմ անցնում, էլ չեմ զարթնում, մեկ-մեկ աչքս բացում էի հորս պաղատանքով, տեսնում Մաքյունց Շահինը կողքիս, բերել էին նրան, որ իբրեւ նրա ձենից արթնանամ։ Ծնողներս լալիս էին՝ երեխան ձեռքից գնում է։
Վարդի տատս խփում էր ծնկանն ու ասում.
-Տեսա՞ք՝ էս թռվռալես խուխեն սոտ տեղան տարեն, հինչ օր քիցեցեն...
Հայրս ինձ բուժող բժշկին հարեւան գյուղից նորից է հրավիրում մեր տուն,վերջինս հանգստացնում է մերոնց.
-Բան չկա վտանգավոր, մենակ թե՝ դեղ էլ մի տվեք, բայց շարունակեք մի տարի մեղր տալ, օրը երեք հացի գդալ՝ առավոտյան, կեսօրին, իրիկունը։
Կամաց-կամաց վերականգնվում եմ, տրվում սովորական իմ առօրյային, միայն թե՝ հայրս արգելում է մեծերի համար գրված գրքերը կարդալ,թեեւ մի օր ինձ բռնեցրեց Բոկաչչոյի ,Դեկամերոնըե ձեռքիս, դեռ նոր էի սկսում կարդալ, վերցրեց ու մի կողմ դրեց՝ քեզ ինչ եմ ասել... Եվ դա շատ ծանր նստեց ինձ վրա՝ վստահության տեսակետից։
...,Չարի վերջըե բեմադրելու բոլոր փորձերն արինք Կենտ կաղնու մոտ՝ Շահբաս յուրդում։ Երբ արդեն գյուղի փոքրիկ բեմում խաղացինք, բոլոր կողմերից ծափահարու-թյուններ էին հնչում, մենակ քեռի Օսեփն էր նեղացել մի քիչ, ոչ մեզանից, իր տղայից.
- Արա, Կարո, ա շան տղա, մի լավ դեր չի իլա՞լ Թումանյանեն կյիրածըմը, վեր աղվեսին դերն ըս եր կալալ ...
Իսկ մեր Կյալուստ հոպարը, Շենին աղբյուրի մոտ մի օր ինձ կանգնեցնում է ու հարցնում.
- Ավիկ, մատաղ ինիմ, մին պեն հըրցընիմ՝ ասե ...Էդ Թումանյանը շատ մեծ մարդ ա, բա խե հանց ըրա՞լ չի, վեր էտ չար աղվեսը շան ռեխ ընգնե մինչեւ կուկվեն ճոտերը տանելը...
Ես նրան ազնվորեն խոստովանեցի.
- Կյալուստ հոպար, ես տա գյուդըմ չըմ ...
- Դե ասըմ ըն տու ուրան մին - մին տեսնըմըս, վեր մին էլ պըտահե՝ կհըրցընիս .. Կասիս մեր Կյալուստ հոպարն ա օզում գյիդա ... Համ էլ ինձնա պարեւ կանիս ...
- Կյալուստ հոպար, աշկես յըրա ....
- Աշկտ ապրած կենա, մատաղ ինիմ ...
Կյալուստ հոպարը` Սըհականց Կյալուստը, մեր գյուղի ծերերից միակն էր, ով ինձ հետ ընկերություն էր անում, իմ արյունակի բարեկամներից էր, բայց, ցավոք, ամբողջ կյանքում երեխա չունեցավ, ինքը որքան բարեհամբույր ու բարի, կինը՝ Վարսի հորքուրը, նույնքան ծվծվան էր ու չար։ Անունը դրել էինք՝ Ճըղ-ճըղ Վարսի։
Մի օր Կյալուստ հոպարը, այն ժամանակ ավելի փոքր էի, ինձ ստիպում - տանում է իրենց տուն, Վարսի հորքուրը հարցնում է.
- Ադա, էդ երեխային ինչի՞ ես բերել, ի՞նչ է ուզում ...
- Բերել եմ, որ մնա մեր տանը, մեր երեխան դառնա...,-կատակել է Կյալուստ հոպարն ու ձեռքը բավականությամբ տարել իր գեղեցիկ ու սպիտակ բեղերի վրայով։
- Խելքդ կորցրել ե՞ս, Կյալուստ ...
- Ինչի՞ ...
- Ադա, դրա ծնողների ճարըմը ճար լիներ, դրանից կհրաժարվեին՝ էնքան պել /խենթ/ ա... Դու գնացել-բերել ես մեր տու՞ն։ Էլ ուրիշ խոխա չգտա՞ր, ձեր Զառունց «պըլերան ըս փըռնալ»։
Դրանով էլ իմ «որդեգրման» արարողությունն ավարտվեց եւ, որպեսզի դժգոհ չմնամ, Կյալուստ հոպարը, կնոջից թաքուն, ինձ մի գրպանի փոքրիկ դանակ նվիրեց։ Պոզեդանակ։ Պոզե դանակ: Ես երեխայական գոհունակությամբ հեռացա, չնայած դրանից քիչ առաջ, երբ Կյալուստ հոպարը խոսում էր ինձ իր ու, մանավանդ, Վարսի հորքուրի երեխան դարձնելու մասին, մորս հիշեցի հանկարծ եւ ուզում էի լաց լինել։
,Չարի վերջըե ներկայացումը խաղացինք նաեւ դպրոցում՝ աշակերտների եւ ուսուցիչների առաջարկությամբ։ Բոլոր դերակատարներիս պատվոգիր տվին։ Ապա ընկեր Ժաննան ագռավի դերակատարի ճակատը համբուրեց.
- Ապրես, Շահին, - ասաց, - էդքան բարի, էդքան լավ ագռավ առաջին անգամ եմ տեսնում...
Իսկ ընկեր Ստեփանյանը մեզ հուշեց.
- Որպեսզի թռչուններն աղվեսների կեր չդառնան, երեխաներ, փայտի բարակ նրբատախտակից փոքրիկ բներ պատրաստեցեք ու ծառերի վրա տեղադրեք ...
Այդ օրից մեր դպրոցականների շրջանում թափ ստացավ թռչունների համար ,բնակարանաշինությունըե։
Հիմա, երբ այցելում եմ մեկ - մեկ ծննդավայր, անպայման շրջում եմ մեր հանդերում, ծմակներում, ուզում եմ տեսնել՝ մեր դրած թռչնաբները ,բնակիչներե ունե՞ն, թե գյուղի վիճակն են ընկել...
Փառք Աստծո, թռչուններն ավելի իմաստուն են, քան մենք։
Այս պահին եւ խոսում եմ, եւ հիշում եմ իմ մանկության ամենահետաքրքիր մարդկանցից մեկին՝ Առանդիկին։ Թռչունների համար հոգի էր տալիս։ Հովիվ էր, չամուսնացած, թեեւ սիրտը շատ էր ուզում մեր գյուղի աղջիկներից մեկին կին առնել, բայց քանի որ ոչ ոքի հետ շփում չուներ, դպրոց էլ չի հաճախել, ամեն ինչ գնացել է իր կամքին ու ցանկությանը հակառակ։ Մոր մահից հետո մի արծվի ձագ է բռնել, տուն բերել, ընտելացրել։ Մի անգամ, երբ Մասրա քարի մոտ էինք ես ու Շահինը, Առանդիկը մոտեցավ մեզ, այնտեղ էր ոչխարի հոտն արածեցնում։ Զրուցում էինք, երբ արծիվը եկավ ու իջավ Առանդիկի ուսին։ Մենք զարմանքից մեր աչքերը չռել էինք։
- Ինչ կլինի, որ այդ արծիվը մեզ տաս,- Առանդիկին խնդրեց Շահինը,- մենք թռչուններ շատ ենք սիրում, լավ կպահենք։
- Չէ, Շահին, արծիվը չի համաձայնի, նա ինձ է սիրում մենակ,- կատակում է հովիվը։
- Իսկ եթե Սառային մտափոխենք ու քեզ մարդու գա՞ ...., - սկսեցի ես ինձնից մեծ - մեծ խոսել։
Առանդիկը շատ լուրջ ընդունեց խոսքս, ոտքից գլուխ կարմրեց, թեժ պողի պես փայլում էր երեսը։
- Խելքից մոտ բան ես ասում արդեն,- անթաքույց գոհունակությամբ արտաբերեց նա։
Սառան մեր ռուսերենի ազափ ուսոուցչուհին էր, քաղաքից էր եկել, ասֆալտի վրա ծնված- մեծացած, բարձրակրունկ կոշիկներով էր անընդհատ ման գալիս, անգամ` հանդ գնալիս։ Մեր ,գործարքիե մասին մեր դասարանցիների մոտ խոսեցինք, կատակեցինք, թե ոնց լուրը հասավ դպրոցի տնօրենին, չիմացանք, ինձ ու Շահինին երկու օրով դպրոցից հեռացրին, ու մենք ստիպված Առանդիկին ընկերացանք՝ արծվի խաթրու։ Այդ ընթացքում տե-սանք, որ Առանդիկը շատ լավ մարդ է, մինչդեռ դպրոցում ով դասը վատ էր սովորում, նրան ուսուցիչները վախեցնում էին. ,Դե կգնաս Առանդիկի պես չոբան դառնասե։ Այստեղից էլ սկսվում էր, ինչպես հասկացանք, Առանդիկի ամուսնանալու խնդիրը բարդանալ, ո՞ր աղջիկ այդքանից հետո կուզենար նրա հետ կյանք կապել։
Ամեն տարի, երբ գարունը մոտենում է մեր քաղաքին, Մըհըսուրոտեն ծաղկած վարդերն են աչքիս առաջ գալիս, մեկ էլ Մասրա քարին հենված հովիվ Առանդիկն՝ արծիվն ուսին։
Մասրա քարի պատմությունները սովոր եմ լսել երեխա օրերից, ինչպես լսում էի մորս հեքիաթները՝ ձմռան երկար գիշերներին, մեր վառարանի շուրջ նստած։ Հիմա, երբ մայրս չկա, Մասրա քարն իր ջերմությամբ ինձ անվերջ քաշում է իր մոտ՝ ուր էլ լինեմ։ Ավելի անկեղծ լինելու համար, որքան էլ ծիծաղելի թվա, չեմ կարող չասել, որ ծննդավայրից հեռու, տարբեր քաղաքներում ու իրավիճակներում, երբ հոգնում եմ ամեն ինչից, մտքիս մեջ գլուխս դնում եմ Մասրա քարին ու... սկսվում է հեքիաթը։
- Մատաղ ինիմ, պաներ - հաց ըս օտը՞մ, թա մին սհաթ էրկու ծու եղեն քիցիմ՝ բուխարուն կրակեն, օտիս,- մայրս է.
- Աավի՜կ, հե՜՜ե Ավիկ, ա շան տղա, շտեղը՞ս, խե կյամ չըս տասերտ սըվերիս,- հայրս է։
- Ավիկ, կյամը՞ս, ես, տու մին էլ՝ Ակուդադունց Գիրին, քյինինք Կեծակ տվածեն ծմակը՝ փադու,- Շահինն է։
- Ա ժուղովուրդ, սօրաց յետը հուր հերթ կյա՝ վեխճարը արոտ տընելու, էլ շենին կլխե հանդը տանե վեչ, խեղճ վեխճարը սոված ա մնամ,- Կյալոստ հոպարն ա, ասըմ ա Թիվի քեռու ականջի համար, որովհետեւ վերջինս երեկոյան ժողովում, ,կանցիլարումե, ասել էր՝ , վեխճարը հեռե տեղ տանել մեք, մեր բոլոր հանդերը համ խոտառատ են, համ էլ էրուշ տեղ պուրթը քոլերը յեր ըն օնըմ...
Այս երկուսի միջեւ շենի ,լիդերությանե կռիվ է գնում՝ որքան էլ իրար ընդունեն։
- Ուսու ՜ բ, հե՜՜ ՈՒսու ՜բ,- Ուշխուդանց Սամվելն է, Ծորեն ընգյուսի կալերում կամն է քարում,- պըտառեն բուստուններեն ճիրին հերթը ծեզ ա հըսալ, է՜, ծեզ, Մարալեն ղարկե, ճուրը հըպարապ չմնա՜...
- Զըրը՜՜ընգ, զըրը՜՜ընգ ...,- մեր դպրոցի զանգի վրա սթափվում եմ, վեր թռչում հուշային մտանիրհից՝ այնպիսի ոգեւորությամբ, որ թվում է՝ երեխա եմ դեռ եւ պիտի վազեմ դպրոց, որ հորս նախատինքին չարժանանամ։
Ու հանգստացած եմ, ու Մասրա քարն ինձ բուժել է հոգնություններից։
Եվ ահա կրկին Մըհըսուրոտեն թումբում եմ։
Իմ անփոխարինելի Մասրա քարի մոտ։
Շուրջս մեր արոտավայրերն են` կանաչ ու զրնգուն։
Ամեն հավք մեր հանդերում աչքիս Հազարան բլբուլ է։
Սակայն, խոստովանեմ, որ թռչունների մասին խոսելիս, ցավ եմ ապրում, շատ հաճախ ցանկացած հիշողություն ինձ ճնշում է: Սիրտս կծկվում է։ Աշխարհում չեմ գտնում մի վայր, ուր կարող էի հանգիստ զգալ։ Ոչ թե ինքնասփոփանքի, ոչ թե մեղքի քավության, ոչ թե ինքնա-մխիթարանքի համար, չէ, պարզապես իմ սիրո թելադրանքով քաղաքում, իմ տան բարձր պատուհանից, տախտակե հարթակ եմ կախել, ամեն օր հացի փրանքներ եմ տալիս թռչուններին, որոնք այնքան հաճույքով են դա վայելում, որ ինքս էլ բավականություն ու վայելք եմ ստանում նրանց հետ։ Երբ պատուհանիս փեղկը բացում եմ, այս ու այն կողմից վրա են տալիս տասյակ - հարյուրավոր թռչուններ, որոնք ասես ամեն վայրկյան դրան էին սպասում։ Նայում եմ նրանց անմեղ ու անպաշտպան շարժումներին ու.... Կրկին այս երանական պահի մեջ, որտեղից- որտեղ, միտս է գալիս մեր Ճոխտակ նավ աղբյուրը։ Ուրիշ եզերքում չեմ փնտրում իմ մեղքի թողությունը, բացի այստեղից, ուր հիմա կանգնած եմ։ Ու միանգամից դիմում եմ Մասրա քարին.
- Ուզում եմ ինձ այնպես ծածկես, Մասրա քար, որ ոչ մի կողմից աշխարհիս երեսին չերեւամ։
- Ինչո՞ւ։
Ես չեմ պատասխանում։ Մտածում եմ, որ լռությունը եւս խոսելու ձեւ է։
- Մեղքերդ շատ՞ են:
Գլխով համաձայնության նշան եմ անում։
- Երեխա օրերի՞ց են, թե ...
- Ոչ սկիզբը, ոչ էլ վերջն է երեւում, Մասրա քար,- գրեթե լացակումած ասում եմ ես։
- Չեմ կարողանում այսպես ապրել։ Հոգետանջ եմ լինում։
- Էն, ինչ որ մանուկ ժամանակ ես արել, դրանք մեջտեղից հանիր։
- Չեմ կարողանում։ Հնարավոր չէ։
- Ինչու՞։
- Թռչուն եմ սպանել ... Վաքու յուրդում՝ Ճոխտակ նավի մոտ է եղել։ Աղբյուրից ջուր եմ խմում, հետո տեսնում եմ, որ ոչ հեռվում, հենց ակի կողքին, թփի վրա, մի ջրածիտ կանգնած, մինչ նա վեր կթռնի ինձ տեսնելուց, ես վրա եմ բերում մահակս ու սպանում։ Իբր ուզում էի ինձ վարժել արագ եւ կտրուկ գործողությունների։ Երեխաներով, խաղի ժամանակ, հաճախ էինք մրցում, թե ով կլինի շարժումների մեջ ավելի ճկուն, ուժեղ ու անհաղթ, որովհետեւ մենակ հանդ գնալիս, երբեմն հանդիպում էինք անասնագողերի, գել-գազանի...
Հետո էլ պարզվեց, որ թռչնի բույնը հենց այդ թփում է, երկու դեղնակտուց ձագուկներ՝ ներսում։ Տարիների ընթացքում ինձ հանգիստ չի թողնում այս տեսարանը, եւ ամեն անգամ, երբ ձախորդության մեջ եմ ընկնում, հանդիպում եմ մի դժբախտության, ասում եմ ՝ արժանի եմ, գործած մեղքիս համար եմ պատժվում, սա դեռ քիչ է ինձ համար ...
Նույն օրը մեր տանը պատմեցի այս մասին՝ գլխահակ մոտենալով հորս, որ ապտակի ինձ։ Չապտակեց, զայրացած հայացքը շրջեց ու հեռացավ։ Դեմքիս էլ չնայեց հայրս, որին այնքան շատ եմ սիրում։ Երեք օր լացում էի, մայրս էլ՝ ինձ հետ, հաց չէի ուտում։ Ընկերներս գալիս էին ինձ խաղի հրավիրում, չէի գնում։
Մասրա քարը նայում է իմ աչքերի մեջ.
- Կյանքում հաճախ մեղքեր են գործում անմեղ լինելուց, դրա համար Աստված երեխաներին ներում է։ Թեեւ ես գիտեմ քեզ հետ կապված ամեն բան, բայց դա ոչինչ չի փոխում, պիտի ինքդ քեզ վերապատմելով տխուր դեպքը, մեղա գաս Աստծու առաջ ու հիշողությունիցդ հանես։ Երբ տհաճությամբ է վերապրվում հուշը, դանդաղ ոչնչանում է։
- Աղոթում եմ ամեն օր, ծնկաչոք աղերսում եմ Տիրոջն ամենակարող։ Մեղքերս մեկը, երկուսը չեն,- ասում եմ ես։
Քարի հայացքը մթնժորվեց արցունքներիս մեջ։
- Գնա Դերին աղբյուրի ջրով երեսդ լվա, - ասաց,- թարմացիր, արի, մի փոքրիկ պատմություն ունեմ քեզ համար, կարծում եմ, կհետաքրքրի քեզ եւ, մանավանդ՝ կօգնի ...
Իսկույն քայլերս ուղղեցի դեպի Դերին աղբյուր։ Շատ չմնացի, թեեւ անչափ հաճելի էր ժայռափեշից բխող սառը ջրով ցողել դեմքս։
- Հը, ոնց ես հիմա,- երբ եկա, շտապեց հարցնել Մասրա քարը։
- Զարմանալի սառն է ջուրը, անգամ՝ այս շոգին։
- Բայց ետեւիցդ նայեցի՝ ինչ որ ձիու հետ էիր քայլում։
Ժպտացի մեղավոր - մեղավոր.
- Մի սպիտակ ձի է արածում ճամփի մոտ, օրուկած է, հենց որ դեմն ելա, սկսեց գլուխը մտերմավարի շարժել ու խրխնջալ, զգացի, որ ծարավ է ... Տարա ինձ հետ, ինքն էլ ջուր խմեց, մի քիչ էլ ջուր ցանեցի մեջքին ու կրկին թողեցի այնտեղ։
- Գիտե՞ս, Ավիկ, երկրի վրա անթիվ - անհամար ճանապարհներ կան, բայց ոչ մեկը չի տանում քեզ այնտեղ, ուր գնում ես։ Դու կարողացար գտնել ուղի, դուռ, որով դրության մեջ մտար, տվյալ դեպքում՝ ձիու, ճանապարհ, որը չի երեւում, քանզի դու ես բացում, այն ներե-րակային է, ներբնական։ Ապրես։ Քո մանկության ձիերին հիշում եմ, մանավանդ՝ Սամանդին, որտեղից կանչում էիր, ձենիդ վրա գալիս էր վազեվազ, ձիերի, թռչունների, շների հետ միշտ ընկերություն էիր անում, իրար լեզու հասկանում էիք։
Այդ պահին ես մտքով դեռ ձիու հետ էի, Դերին աղբյուրի մոտ։ Մոտենում եմ ձիուն, բաշից բռնում եմ սիրով ու, երեւակայությանս մեջ, ձիու վրա իմ ձեռքով նստեցրածս գեղեցկուհուն, ով իմ սիրած աղջիկն է եւ սիրում է ձի վարել, ասում եմ.
- Հիմա իջիր,- ու ծունկս պահելով նրա ոտքի տակ, իրանը քնքշանքով գրկում եմ, այնպես, որ չցավեցնեմ։
- Սա մեր Դերին աղբյուրն է, օրհնության համար եմ քեզ բերել այստեղ, մեր սիրո օրհնության։
- Բայց մենք քաղաքում եկեղեցի գնացել ենք, - ասում է աղջիկն ու հնազանդորեն ժպտում։
Տեր Աստված, աշխարհի շատ անկյուններում է նա ինձ ժպտացել, բայց ինչո՞ւ այս ժպիտն ավելի գեղեցիկ է, արդյո՞ք, միայն նրա համար, որ իմ ծննդավայրում է...Այստեղ, հիրավի, նա ուրիշ է միանգամայն, նայում եմ դեմքին, այնքա՜ն պայծառ ու սուրբ լույս է ճառագում աչքերից, որ ակամա խաչակնքում եմ...
- Հիմա լա՞վ ես զգում քեզ,- Մասրա քարի խոսքն ինձ ետ է պահում վերապրումից։
- Դե Դերին աղբյուրի ջուրը մեռոն է,- ասում եմ ես՝ աղջկա եւ ձիու գեղեցկությունը սրտումս։
- Այո ...
Հենց այդ մասին էլ ուզում եմ խոսել։ Դերին աղբյուրի ջուրը սուրբ է։ Մարդու ներսն էլ է լվանում, եթե ազնիվ տառապանք ունես՝ վերցնում է քեզանից։ Իսկ մեղքի զգացումը մաքրում է հոգին։ Աստծո գծած ուղուց ոչ ոք չի կարող դուրս գալ, որքան էլ փորձի ճամփան թեքել, միեւնույն է, ուզի - չուզի՝ հայտնվելու է դարձյալ այդ ծիրում։ Եվ դա է ճշմարիտ ուղին, որն ի վերուստ տրված է բոլորիս: Ու Մասրա քարն սկսում է սուզվել մի պատմության մեջ, որն առանց ցավի հնարավոր չէ վերապրել։
Հարարն իր ամառային հրայրքի մեջ եռում էր։ Հանկարծ շենում տարօրինակ աղմուկ է բարձրանում, սարի գլխին, որին հենված էր գյուղը, ծխի քուլաներ էին կուտակվում եւ գնալով՝ սեւանում ավելի։ Այդ ամենի մեջ ամենազարհուրելին մարդկանց լացուկոծն էր, վառվող տների երկինք համբարձվող բոցը, ողբը, կականը։ Թուրքերը դարանակալել էին մոտիկ ձորակում եւ լույսը բացվելուն պես, երբ շենի տղամարդիկ հիմնականում իրենց գործին էին կցվել, հարձակվել էին, հրի եւ սրի մատնել ամբողջ Հարարը։ Չքնաղ, անկրկնելի Հարարը։ Այդ պահին, երբ եկեղեցականներից մեկը՝ հայր Արշակը, մագլցել է զանգակատուն՝ ահազանգի ղողանջները հնչեցնելու, հանդ ու սարից տղամարդկանց կանչելու, թուրք ենիչերի գնդակից ընկնում է եկեղեցու մուտքից ոչ հեռու։ Կուսանոցից դուրս եկած երեք աղջիկները, որոնք իրենց ձեռքում մասունքներ էին բռնել, տեսնելով արյան մեջ շաղախված Արշակին, սկսեցին աղիողորմ ծկլթալ, ճչալ...
Նրանց ձայնի վրա պատարագի պատրաստվող տեր Վաղին շտապեց դուրս։ Եվ այդտեղ էլ նրա ճամփան փակեցին արյունախում թուրքերն ու ետ հրեցին դեպի եկեղեցու ներսը՝ կեռ յաթաղանի ծայրը սեղմած կոկորդին.
- Որտե՞ղ են վանքի գանձերը...
- Գանձերի տեղը ես գիտեմ, իրեն բաց թողեք,-ճչաց Ամինն ու անակնկալ ճեղքելով տեր Վաղիին շրջապատածների շրջանակը, ձեռքով այնպես խփեց տեր հոր կոկորդը յաթաղանի ծայրով սեղմած գյադի ձեռքին, որ վերջինիս ձեռքից ընկավ զենքը։
- Տեր Վաղիին չհամարձակվեք մոտենալ։
Թուրքերն ավելի գազազեցին այդ արարմունքից, երեք կույսերին էլ մի պարանով կապկպեցին, տարան դուրս, իսկ մյուս եկեղեցականներին, գանձերը հավաքելուց հետո, փակեցին ներսում, ապա, փայտերի ծայրին նավթով շաղախած փալասները վառելով՝ մի քանի կողմից հրդեհեցին վանքը։ Վանքի ներսում ծուխն արագորեն գալավելով՝ խորանի շուրջ, շարունակում էր թանձրանալ նաեւ այն անկյուններում, որոնցում պատսպարվածներ կային։ Տեր Վաղին զգեստափոխվում է երկու վայրկյանում, թաքստոցից հանում գաղտնի պահվող երեք մոսիները, երկուսը տալիս սպասավոր տղաներին, մեկն ինքը վերցնում.
-Հետեւեք ինձ ...
Եվ տեր Վաղին հատակի վիա մի քանի քար արագ դեն շրջելով՝ բացում է վանքի գաղտնուղու ելքը։ Մյուսները հետեւում են նրան։ Ավարառուները վանքից մի քանի մետր հեռավորության վրա կանգնել եւ իրենց ձեռն ընկած թալանն էին բաժան - բաժան անում, այնքան էին տարվել, որ չնկատեցին գետնուղուց կամաց-կամաց դուրս սողացող վանականներին, իսկ երբ նկատեցին, արդեն ուշ էր, գնդակներն անմիջապես իրենց ճակատին առան։
Տեր Վաղին տուն հասավ այն ժամանակ, երբ չկար տունը։ Տանիքը հողին թեքված՝ վառվում էր, իսկ պատերը բոցերի միջից նայում էին մերկ ու ծխածածկ։ Տան մեջ տեր Վաղիի երեք զավակներն էին ու կինը։ Ոտքերի տակով հոսող առուներն արյունել էին։ Տեր Վաղին կողքից նայում էր կրակի բոցերին, բառաչում էր անզորությունից, աղիողորմ կանչում էր կնոջը, երեխաներին, այնքան, որ ... գգաց ձայնի անարձագանք միաձուլումը երկինք հասնող ծխին։
Մի խումբ երիտասարդներ, որոնք փրկվել էին, զենք առան ու դարձան վրիժակներ, նրանց մեջ էր եւ տեր Վաղին։ Նրանք Հարարի մուռը հանեցին ենիչերների քթից։ Բայց եղածը եղել էր։
Անցան տարիներ, հարարցիները ցրվեցին աշխարհով մեկ, մի յոթանասուն ընտանիք էլ եկավ, բնավորվեց այստեղ՝ Քարինգ։ Նորոգեցին եւ Եխծուն տակի մատուռը, եւ Շահբաս յուրդի հնագույն վանքը, որտեղից փոքր - ինչ ձախ, ներքեւում, հայոց Շահնեշահ Աբասը ժամանակին իր վրաններն էր խփել, նրա անունով է մինչեւ այսօր կոչվում տեղանքը։ Ի դեպ, հարկ է նշել, որ, ինչպես նշում են գրավոր աղբյուրներում, Աբաս Բագրատունի թագավորը շարունակել է Աշոտ Երկաթին՝ միաբանելով ժողովրդին, վերջ տալով կրոնական երկպառա-կություններին, մանավանդ՝ քաղկեդոնականությանը, Քռի ափին իր բանակով ջարդելով աբխազական հրոսակներին, ովքեր ուզում էին ներխուժել հայոց սահմաններից ներս, ամենուրեք զարկ տվեց եկեղեցաշինությանն ու բնակչության կյանքի հիմնավոր բարելավմանը։
Քարինգում Եխծուն տակի վանքի վանահայր դարձավ կրկին տեր Վաղին, որի պատմությունը բոլոր քարինգցիների պատմությունն է, միայն թե՝ որքան նման, նույնքան էլ՝ տարբեր։ Երբ Եխծուն տակե վանքում առաջին պատարագը մատուցեց տեր Վաղին, խոսքն ավարտեց այսպիսի հորդորով.
- Հանուն Աստծո եւ հանուն ձեր երեխաների, հարազատների, ամբողջ ազգի, յուրաքանչյուր քարինգցի պարտավոր է զենք ունենալ իր տանը։ Ես ասեմ, ձեզնից շատերն արդեն գիտեն, որ Հարարավանքի գանձերը մեզ հաջողվեց փրկել ու հիմա այստեղ են։ Վանքի միջոցներով մենք բոլորիդ համար զենք կառնենք...
Իհարկե, նաեւ այն կանանց ու աղջիկների համար, ովքեր ընդունակ են կռվելու չարքի դեմ, պաշտպանելու իրենց պատիվն ու հողը։
Պատարագից հետո բոլորը ցրվեցին գոհ ու հուսավառված։ Տեր Վաղին խնդրեց վանքի սպասավորներին, որ իրեն մենակ թողնեն։ Երբ արդեն իրենից բացի ոչ ոք չկար, տեր Վաղին՝ խաչը ձեռքին, կանգնեց Քրիստոսի պատկերի առաջ ու երկար, երկար հաղորդություն առավ, իսկ վերջում երդվեց. ,Այլեւս երբեք չեմ ամուսնանա, ամբողջ կյանքս ու ջանքս անմնացորդ կնվիրաբերեմ իմ ազգինե։
- Տեր Վաղին,- զրույցն առաջ տարավ Մասրա քարը,- Հարարի ողբերգությունից հետո շրջել է շատ բնակավայրեր, շատ մարդկանց հետ է հանդիպել՝ փորձելով գոնե մի հրաշքով կենդանի մնացած հարարցուց իմանալ, թե ինչ եղան իր ծնողները, հարազատները, իսկ գուցե իր տունը հրդեհի մատնվելուց առաջ երեխաներից մեկնումեկը դուրս էր վազել ու ազատվել։ Երեխաների մասին հիշելիս, ի դեպ, տեր Վաղին խենթանալու աստիճան իրեն կորցնում էր, ձեռքերը սեղմած դնում էր ճակատին ու մի քանի րոպե այդպես մնում, մինչեւ որ ներկաներից մեկնումեկը նրան կհաներ այդ վիճակից՝ հուսո խոսքեր մրմնջալով։
Տեր Վաղիի որոնումներն արդյունք չտվին։
Քարինգը, որպես նոր Հարար, շենացավ։ Բայց գյուղի հացը, բերքն ու բարիքը հիմնականում ստացվում էր Շահբաս յուրդից, ուր միակ աղբյուրը, որը մոտիկ էր տեղանքին, դա Կիճի ջուրն էր։ Մի օր ցավոք, այն ցամաքելու չափ բարակեց եւ մարդիկ դրանում վատ նախանշան տեսան, հանդիպեցին տեր Վաղիին.
- Հարարը հրդեհի մատնվելուց մի քանի օր առաջ էլ էին հանդի ջրերը ցամաքել ...
Քարինգի գյուղամեջում հինգ - վեց աղբյուր կա՝ չհաշված առուներն ու գետերը։ Բայց ահա հանդերը տոչորվում են, բերքը կորչում է։ Տեր Վաղին կրկին հուշերի այրոցն զգաց կրծքի տակ, ականջներում ու սրտում արթնացան երբեք չքնող լացն ու կոծը, իր կնոջ ու զավակ-ների, մանավանդ, փոքրիկի՝ Մհերի, իրեն օգնության կանչող ,Հայրի՜կ, հայրի՜կե կանչը ...
Այդ օրը մանուկներ էին բերել, որ մկրտվեն, եւ քահանան ինքն իրեն սրտապնդելով՝ գործի անցավ, մանավանդ երեխաների կնքման այդ արարությունը նա մի առանձին սիրով ու հմայքով էր կատարում, ձեռքը մանուկներին դիպցնելիս, նրան թվում էր իր հարազատ զավակներին է շոյում։ Արարողությունը վերջացնելուց հետո տեր Վաղին վճռեց հատուկ աղոթքով դիմել Աստծուն...
Նա խորապես համոզված էր, որ Աստծո օգնությամբ աշխարհի բոլոր մարդիկ մի օր դարձի կգան եւ այլեւս աղետներ չեն լինի երկրի վրա։ Աստված նրան հուսադրեց՝ ամեն ինչ լավ կլինի։ Այսպիսի բարձր տրամադրությամբ էլ ուզում էր վանքից դուրս գալ, երբ սպասավորներից մեկը մոտեցավ քահանային.
- Տեր հայր, մուտքի մոտ մի եկվոր կին է սպասում, ուզում է քեզ հանդիպել։
- Ի՞նչ խնդիր ունի։
- Ցանկանում է, որքան հասկացա, վանքի կուսանոց մտնել, տեր հայր։
- Հրավիրեք ներս։
Եվ սպասավորը նորեկին առաջնորդում է քահանայի մոտ։
- Լսում եմ, աղջիկս ...
- Վաղիի՜, Վաղինա՜ակ... Ինձ չե՞ս հիշում։ Տեր հոր հայացքը կարծես կայծակնահարվեց մի վայրկյանում։ Նա գերեվարված նայում էր եկվորուհու գեղեցիկ հասակին, խոշոր եւ անսովոր, բայց եւ ինչ որ շատ, շատ հարազատ թվացող, արեւային բոլոր գույներն իր մեջ խաղացնող աչքերին, որոնց վրա կախված վարսերի սպիտակ կա, նայում էր ու ... Այդպես էլ անխոս, առանց բառ անգամ ասելու, կամաց-կամաց բարձրացավ տեղից ու զույգ ափերի մեջ առավ կնոջ դեմքը։ Հետո, մի քանի վայրկյան անց, հավաքեց իրեն, թափահարեց գլուխը, տրորեց աչքերը.
- Մեղա՜ քեզ, Տեր Աստված, մի՞թե սա գիշերով տեսած երազիս շարունակությունն է ...
- Տեր հայր, գուցե ջու՞ր բերեմ, տեր հայր ...,- երիտասարդ սպասավորի ձայնը ձգվում էր քարերի միջով վեր ընձյուղվող ծաղկի ցողունի նման։
Տեր հայրը բարձրացնում է ձեռքը, որից կարելի էր հասկանալ՝ խոսելու իրավունքը տրված է միայն ու միայն լռությանը։ Ապա վեր է կենում տեղից տեր հայրը, հզոր ձեռքերի մեջ առնում ու աթոռից բարձրացնում է կնոջը, ամուր գրկում.
- Տե՜ր Աստված... Տեե՜ր Աստված... Փառքդ շա՜տ... Տեր Աստվաաա՜ծ ... Անձայն փղձկոցները եւ հուզմունքի թեժ պահերը կողքից նայողին կթվային տարօրինակ, անսովոր գրկախառնումի մեջ իրենց կորցրել էին նրանք՝ եւ վշտից, եւ ուրախությունից ...
Եկվորուհին Հարարավանքի կուսանոցի այն աղջիկն էր՝ Ամինը, ով փրկել է, տեր Վաղիի կյանքը՝ իրեն վտանգելով։ Նա, որ կուսանոց էր մտել այն ժամանակ, որպեսզի միշտ Վաղիի աչքի առաջ լինի ու նրան միշտ տեսնի իր դիմաց։ Նա, ով ուսանել է Վաղիի հետ Լայպցիգի համալսարանի Աստվածաբանական բաժնում եւ սիրել է նրան, նրա սերը վայելել, բայց բախտը տարբեր ուղիներ էր նախանշել։ Եվ, ի վերջո, Ամինը սիպված է եղել մերժել Վաղիի սերը, թե՝ ինչո՞ւ, այդպես էլ մնաց գաղտնիք։
Շատ հուզվեցին, զրուցեցին, վերհիշեցին անցյալը։ Տեր Վաղին պատմեց նաեւ իր ընտանիքի ողբերգության մասին, որից, պարզվեց տեղյակ չէր Ամինը եւ, բնականաբար, անասելի ծանր տարավ այդ ամենը, մանավանդ, որ Վաղինակի կինը Ամինի հարազատ քեռու դուստրն էր, եւ Ամինը՝ Քարինգ գալով, հույս ուներ հանդիպելու կենդանի մնացած իր միակ արյունակցուհուն, որի հետ շատ ջերմ հարաբերություններ ուներ մանկուց ի վեր։
Ամինի կյանքը սարսափելի ծանր ընթացք էր ունեցել գերեվարվելուց հետո։ Թուրք խանը, ով առաջինն էր հրավիրվել, ի նշան պատվի, հարարցի անզուգական աղջիկների աճուրդին, մեծ քաշով ոսկի տվեց Ամինի համար, ով իր լուսնափայլ գեղեցկությամբ, սլացիկ հասակով, հմայքով ասես Աստծո անձեռակերտ էր։ Նրան իր ,ապրանքն ու մալըե դարձնելուց հետո, խանը մատով կանչեց իր մոտ.
- Այսուհետեւ դու կլինես իմ հարեմի ամենաչքնաղ աստղը...,- եւ ինքնաբավականությունից ինքն իր ճարպոտ շուրթերը լիզեց։
Ամինի սրտով արյուն էր գնում, ինչ կարող էր անել։ Հարեմում Ամինն ամեն րոպե սպասում էր խանի կանչին եւ հնարքներ էր անընդհատ մտածում վիճակից դուրս գալու, եթե Աստված կամենա նման առիթ ստեղծել՝ փախչելու։ Երրորդ օրը հարեմի տիրուհին կանչեց Ամինին։ Նա սրտատրոփ ներկայացավ, բայց ճակատագիրն այս անգամ ասես ուզում էր ձեռք մեկնել Ամինին։
- Լսել եմ, որ հայուհի ես, հարարցի,- ասաց տիրուհին։
- Այո։
- Լավ է,- ժպտաց տիրուհին,- ես սիրում եմ իմ ազգակիցներին։
- Ազգակիցների՞ն ..., - զարմանքից աչքերը չռեց աղջիկը, մտածելով, թե մի նոր որոգայթ են ուզում լարել իր դեմ։
- Հա ... Մի զարմացիր, ես հայուհի եմ, խանի մայրը, անունս Զառնիշան է։
Ամինը սիրվում է տիրուհու կողմից։ Նույնիսկ նրան մեկ - մեկ տիրուհին իր աղջիկն էր համարում։ Երկու եւ կես տարի հետո նա ազատ է արձակում Ամինին՝ վերջինիս պաղատանքով.
- Գնա, աղջիկս, քո բախտը փնտրիր ... Ես իմ բավականությունը հիմա կյանքից տեսնում եմ ոչ վայելքների, ոչ հարստության, այլ միայն իմ ազգակիցներին լավություն անելու մեջ։
Դրանից հետո Ամինի համար սկսվում են հարարցիների որոնման տարիները, մինչեւ այն պահը, երբ մի օտարականից լսում է Քարինգի մասին ու գալիս այստեղ՝ իմանալով, որ Վաղինակն է նորից վանահայրը։
- Ուրեմն՝ իմ քեռու աղջկան կտեսնեմ,- ինքն իրեն սիրտ էր տալիս աղջիկը։
Ի՞նչ իմանար Ամինը, թե տեր Վաղին ինչպիսի ողբերգության մեջ է։ Մենակ, ամեն օր՝ կրակի ու ցավի գալարների մեջ։ Ամբողջ Քարինգը համոզում էր, հորդորում էր, որ տեր հայրը նոր կյանք սկսի, կինն էր երազներում հայտնվում ու նույնն ասում, բայց նա չէր էլ ուզում այդ մասին բառ անգամ լսել ...
- Չէ,- համառում էր Վաղին, որին տնական շրջանակներում միշտ Վաղինակ էին անվանում,- Աստծո առաջ եմ ուրդումնը / երդում / կերել ...
Մտածմունքները հանգիստ չէին տալիս տեր Վաղիին։ Իսկ Շահբաս յուրդի ջրի հարցն էլ դամոկլյան սրի պես շարունակում էր կախված մնալ.
- Տեղանքը տեր հայրն է ընտրել, պիտի ջրի մասին էն գլխից հոգար,- ասում էին գյուղում։
Տեր հայրը նման դեպքերում հույս էր տալիս.
- Աստված մեծ է, անհոգ եղեք ...
Եվ ասում էր, եւ ինքն էլ այդ մտքից չէր հանգստանում։
Մի խումբ ավագ հարարցիներ, որոնք մոտիկից ճանաչում էին եւ Վաղինակի զոհված ծնողներին, որոշում են գնալ նրա մոտ ու համոզել, որ վերջինս նոր ընտանիք կազմի։
- Տեր հայր,- ասում են նրանք,- ով գիտե, գուցե հենց դարդն ու ջրի անհաջողությունն էլ դրա հետ են կապված, ախր դու ժողովրդական մարդ ես, պիտի ընտանիք ունենաս ...
Աստծո սրտով էլ կլինի։
Ժամանակ է անցնում։
Մի օր տեր Վաղին երազում տեսնում է Աստծուն.
- Տեր Աստված, երդվել եմ, որ էլ չեմ ամուսնանա, բայց ...Ներիր, տեր Աստված, ես գիտեմ՝ այն կրակը, որ բոցկլտում է կրծքիս տակ, դու ես դրել... Ամենակարող Աստված ... Ի՞նչ անեմ։
- Սերը կյանքի երանությունն է, որդյակ... Սուրբ խաչը վերցրու, Մկրտումի թումբից վեր բարձրացիր՝ դեպի Մասրուտ, առաջին իսկ ձորակի պռնկին մասրենու թուփ կա, օրհնիր, աղոթիր՝ շռայլ ու գեղեցիկ ծաղկելու համար, եւ կտեսնես, թե ինչպես, քո աչքի առաջ, կավահողի միջից, հենց մասրենու թփի տակից աղբյուր կբխի, այնքան հորդառատ, որ կարող է մի քանի քաղաք պահել իր պաղ ջրով։ Հոսող ջուրը քեզ կասի՝ ինչ անել...
Վաղ առավոտյան, երբ տեր հայրն արթնանում է քնից, անմիջապես գնում է երազում Աստծո նշած վայրը, կանգնում մասրենու մոտ, սպիտակ կավահողի մեջ.
- Ահա եւ հասա ...