Անդրադարձներ

1.-Պարոն Հակոբյան, վերջերս լույս է տեսել Ձեր վեպը` «Զատիկը` ջրավազանի հատակին»: Բավականին ստվարածավալ գործ է,  բացառիկ հենքով ու գեղարվեստով: Այնուամենայնիվ, մի տեսակ դժվար է մաքուր քնարերգու Վարդան Հակոբյանին պատկերացնել արձակում: Ստեղծագործական պատահական «պարպում» էր, թե՞ շարունակություն կունենա:

-Շնորհակալ եմ նման գնահատանքի համար: Ասվածը շատ է, ես կվերցնեմ դրանից ինձ հասանելիքը: Եթե քնարերգուն, իսկապես մաքուր է, ինչպես ասում եք, ուրեմն նա չի կարող չդիմել արձակին: Կարծեմ Ռեմարկն է ասել` արձակից վերցրու պոեզիան և ոչինչ չի մնա այնտեղ: Ես, ընդհանրապես, իմ արձակում ձգտում եմ, որքան հնարավոր է, պոեզիայից «հեռու մնալ»: Ինչ ասեմ: Իմ և բառի հարաբերությունը պարզ է ու սովորական` ինչպես մոր հետ խոսում է երեխան, առանց բարդույթների, հետևապես կա նաև բառի հանդեպ ակնածանք, որքան էլ պոեզիայի փորձ ու վարպետություն լինի, ասված խոսք է, գրողը ամեն անգամ բառին մոտենում է այնպես, ասես առաջին անգամ է գրիչ առել: Ինձ համար` առավել ևս: Այդպես եղավ, երբ սկսեցի վեպ գրել: Բառի հետ անկեղծ ես` ուրեմն, դա հենց բանաստեղծություն է ու արվեստ, ինչ-որ տեղ` գուցե հաճելիորեն դաժան: Արվեստում պատահական ոչինչ չի լինում, հետևապես` շարունակելու գործը Աստծո տնօրինությանն է մնում: 

2.-Պոեզիայի ծիրում ի՞նչ ոգորումներ կան: Ընթերցողի սեղանին ի՞նչ ունի դնելու բանաստեղծ Վարդան Հակոբյանը:

-Իմ «Զատիկը ջրավազանի հատակին» վեպի տպագրական ներկը դեռևս չէր չորացել, երբ լույս տեսավ բանաստեղծություններիս ընտրանին («Փակիր աչքերդ` չերևաս»), որը կազմել, առաջաբանը գրել և խմբագրել է անվանի գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանը: Շնորհակալություն` նրան: Բանաստեղծությունների ու պոեմների նոր գրքի վրա եմ աշխատում: Արձակը շարունակում է ինձ հանգիստ չթողնել:  

Վերջերս, գրեթե մեկ տարվա ընթացքում, հրատարակել եմ նաև մեկ մանկական գիրք ու բանաստեղծություններիս ֆրանսերեն ժողովածուն: Ի դեպ, ասեմ, որ իմ հովանավորն ինքս եմ: 

3.-Արցախում ստեղծվող գրականությունը, հատկապես` պոեզիան, կարծես իներտ վիճակ են ձեռք բերել: Գուցե ընթերցողի` գրքից հեռանալու պատճառներից մեկն էլ դա է: «Թե ուզում ես երգդ լսեն, ժամանակիդ շունչը դարձիր». չարենցյան «նետի ահագնությունը» մի կողմ թողնենք, Վարդան Հակոբյանի պոեզիան որքանով է համապատասխանում ժամանակի շնչին: 

-Արցախում այսօր փորձում են գրել բանաստեղծություն: Ստեղծել արվեստ: Եվ դա արդեն մեծ բան է: Ինքնին` նվաճում: Անբանաստեղծություն երկիրը երբեք չի կարող հայրենիք դառնալ: Ինչ վերաբերում է չարենցյան «նետի ահագնությանը» կամ «ժամանակիդ շունչը դարձիր» պատկերներին, ապա, որպես կանոն, դրանք` սկսած խորհրդային տարիներից,  միշտ սխալ են մեկնաբանվում: Այնուամենայնիվ, Չարենցը ժամանակի շունչը չդարձավ, այլ ժամանակը դարձրեց իր շունչը…

Պետք է ժամանակն ինքը դառնա քո ստեղծագործությունը, այնպես որ իմ պոեզիան ամենևին էլ «ժամանակի շնչին համապատասխանեցնելու» խնդիր երբեք չեմ ունեցել: Բանաստեղծությունը, մանավանդ, ունի նաև օդափոխիչ-օդամաքրիչի առաքելություն:   

4.-Հոգևոր արժեզրկման այս ժամանակներում ո՞րն է գրողի կամ, առհասարակ, մտավորականի դերը, անելիքը:

-Արվեստագետի դերը արվեստ ստեղծելն է: Արցախցուն հատուկ են շատ ու շատ հատկանիշներ` հայրենասիրություն, ասպետականություն, հերոսականություն, հյուրասիրություն, հոգու շիտակություն, ազնվություն… Եթե բոլորը սկսենք նշել` թուղթն ու թանաքը չեն հերիքի… Այս ամենն ազգային արժեքներ են, որ ոչ միայն չպետք է կորսվեն, այլ հարկ է, որ աճեն ու զարգանան: Գրականությունը ժողովրդի ոգին է: Կա  այդ ոգին, ուրեմն, կանք մենք` որպես ազգ ու ժողովուրդ, չկա՞ (Աստված չանի), ուրեմն… Այս մի «ուրեմն»-ը` հեռու մեզանից… Ցավոք, հայ գրողը չունի բախտի տված այն շռայլությունը, որ միայն արվեստով զբաղվի, նրա նկարագիրը միշտ էլ բնորոշվել է ազատարար զինվորի, մարտիկի, զինակրի հատկանիշներով ու առաքելությամբ: Եվ ոչ միայն: Գրողը փաստորեն տիեզերական առաքյալ է: Այթմատովը Սարոյանին պատրիարք է անվանել: Եվ դա դեր չէ, այլ… անձնազոհություն: Ապրելու ձեւ: Տեսակ:

5.-Արցախյան հոգևոր վերածննդի տարիներին մտավորականության, մասնավորապես գրողների, արվեստագետների խոսքի «պահանջարկն», այսպես ասած, առաջին պլան մղվեց: Այն ժամանակ էլ դուք էիք ղեկավարում գրական օջախը: Հասարակական կյանքի թվացյալ խաղաղ առաջընթացում միթե՞ «հրեղեն խոսքի» կարիքը նվազել է… 

- Չի նվազել: Ուղղակի իրավիճակները, մեծ հաշվով, փոխվել են: Գրողներն Աստծո զավակներն են (խոսքը ճշմարիտ գրողների մասին է), և հասարակությունը միայն փոթորիկների մեջ հայտնվելիս է հայացքը վեր հառում ու հաղորդություն ստանում Տիրոջից, չմոռացած լինելով` հիշում նրան, նրա արձագանքին սպասում… Այսպես է դիտվում եւ «խոսքի պահանջը», այնպես որ` աստվածատուրն ու «հրեղեն խոսքը» միշտ էլ ուղեկցում են մարդկանց` որպես արթուն պահապաններ, նրանց հասանելի են լինում` որքան էլ աղմուկները մեծ լինեն: Դա այդպես է, մարդիկ խոստովանեն դա, թե` ոչ: 

Արվեստը, առավել ևս` պոեզիան, պատերազմների հակոտնյան են: Մեր պատերազմը մեզ համար եղավ ազատագրական ու հետևապես` սրբազան, ինչ-որ տեղ` ծիսական, մենք մեր արյան «ծեսին» մասնակցեցինք, մեծ զոհեր տվինք ու ազատության, անկախության «կարմիր ծնծղաներ» հնչեցրինք: Մենք մեր խոսքն ասենք, թե լռենք մեր խոսքը, միևնույն է, այն կա` որպես մեր հողի անսպառելի ռեսուրս, ազգային հարստություն: Ուրիշ բան է, պետությունը տեր է կանգնում դրան, թե` ոչ: Եվ` որքանով: Թեեւ ոնց էլ լինի, ոնց էլ չլինի, ի վերջո ճիշտ է դուրս գալիս Օկտավիո Պասը. «...Պետությունը ոչ միայն երբեք չի եղել արվեստում որեւէ արժեքավոր բանի ստեղծողը, այլ ջանալով օգտագործել արվեստն իր նպատակների համար, ի վերջո, այն հասցրել է իմաստազրկման եւ այլասերման»: Գրողի լավագույն կերպարը ժողովուրդը խտացրել է Ղարաբաղի Ուիթմենի` Պըլը-Պուղու մեջ, որը Մելիքի տված ոսկին նրա երեսին է շպրտում, բայց ճշմարտությունն ասելուց չի հրաժարվում: Այդպես իրեն պահեց Արցախում ապրող հայ գրողն անցյալ դարի և 37-ականներին, և 60-ականներին, և 80-ականներին, առաջին հարվածը հասցնելով բռնապետությանը` որքան էլ որ նա փորձեր իր գաղափարախոսական ճակատում պահել գեղագետին ու մտածողին: Մենք տեսել ենք այդ ամենը: Մենք դա ապրել ենք: Բայց չենք կարող չարձանագրել նաև մի փաստ. շուկայական հարաբերությունները կործանարար են արվեստում, մանավանդ, ես սա ուզում եմ շեշտել, երբ հասել ենք նրան, որ ասպարեզում հայտնվել է նաև մի նոր աղանդավորություն` գրական աղանդավորությունը: Եվ դրա դեմ պայքարի միակ ձևը բարձր արվեստ ստեղծելն է…

6.-Գրող-բանաստեղծ Վարդան Հակոբյանն ինչպես է տեղավորվում ժամանակի մեջ, և ժամանակը ինչպիսինն է ստեղծագործողի և մտավորականի համար: 

-Այդ հարցին ուզում եմ պատասխանել Միլորադ Պավիչի խոսքով. ժամանակ չկա, կա հավերժություն: Եթե ոգեշնչված ես` հավերժություն է, եթե ոչինչ չես գրում` ժամանակ… չկա: Ավելացնեմ` որքան էլ պարադոքսալ թվա, ամենադժվարը հավերժության (անսահմանի) մեջ  տեղավորվելն է, վայրկյանն ում ասես, որ իր մեջ տեղ չի տալիս: Հավերժությունն, այդ առումով, անհամեմատ «նեղ» է, ժուժկալ է ու ժլատ: Ես փորձում եմ իմ բառ ու բանով հավերժություն տալ վայրկյանին: Ստեղծում եմ իմ ժամանակը, որի վայրկյանները ծաղկի բաժակից սահելով` թերթիկների վրայով, պիտի ցողերի հանգով արմատներին իջնեն: Եվ իմ մեջ ապրող ընթերցողը, որ միշտ գերակա է, դրանում ինձ օգնում է: Ես ինձ մեծ ընթերցող եմ համարում: Անգամ այն պահին, երբ ոգեշնչված գրում եմ` դարձյալ ընթերցող եմ, ընթերցում եմ դեռ նոր-նոր ծնվող գիրքս… Ամփոփեմ իմ միտքը: Ոչ թե ես եմ ուզում տեղավորվել ժամանակի մեջ, այլ ժամանակը, իմ ստեղծած ժամանակն եմ ուզում տեղավորել իմ մեջ: Ու միշտ չէ, որ ատացվում է:

7.-Գրողների հասարակական կազմակերպության նախագահ ընտրվել եք խորհրդային իրավակարգում, որը բնութագրվում էր որպես լճացման տարիներ: Արցախյան զարթոնք, դարակազմիկ իրադարձություններ, շատ ջրեր են հոսել, պատերազմ, պետականության ստեղծում և ամրապնդում, պաշտոնափոխություններ… Ստեղծագործական կոլեկտիվներին բնորոշ և անխուսափելի են հախուռն վեճերն ու տարաձայնությունները, ալեկոծությունները, տեղապտույտներն ու տեղատվությունները… Վարդան Հակոբյանը կարող էր պետական ու հասարակական այլ աշխատանքներ կատարել, ինչպես արցախյան շարժման ակտիվիստներից շատերն են արել, բայց Դուք երկուսուկես տասնամյակ ավելի է, ինչ ԳՄ-ի նախագահն եք, միշտ այդ «թամբի վրա» եք, եթե դա կարելի է «թամբ» կոչել:  

-Որքան էլ զարմանալի թվա, անգամ խորհրդային տարիներին, երբ բոլոր խնդիրները «փայտե ձողիկի» մի շարժումով լուծում էին կուսակցական-պետական մարմինները, ինձ գրական օջախի ղեկավար ընտրեցին իմ ավագ և կրտսեր գրչակիցները` գրեթե միաձայն: Ես այն ժամանակ, դու երեւի լավ ես հիշում դա, Նվարդ, «Սովետական Ղարաբաղ» թերթի խմբագրի տեղակալն էի, նորմալ աշխատավարձ կար, աշխատանքի հրաշալի պայմաններ ունեի, և, չնայած երիտասարդ տարիքիս, բավականին փորձ էի կուտակել: Բայց ընկերներս հորդորեցին, ստիպեցին, որ գնամ գրողների միություն, ուր, ճիշտն ասած, ոչ միայն աշխատավարձ չկար, այլ չկային անգամ կարգին սեղան ու աթոռ, ուր կարելի լիներ նստել-աշխատել… Իմ գործն այդտեղ սկսվեց պայքարով, տեղի ունեցավ իմ բախումը Ադրբեջանի գրական վերնախավի հետ`  հասկանալի պատճառներով: Գրողների միության ԼՂ բաժանմունքը, բնականաբար, հայացքն ամբողջովին ուղղեց դեպի մայր Հայաստան, և դա, ինչպես եւ սպասվում էր, Ադրբեջանն ընդունեց փշերով: Ավելին, շատ շուտով ես եղա Մոսկվայում, ԽՍՀՄ ԳՄ քարտուղար, հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ Մ.Դուդինի օգնությամբ ու միջամտությամբ ինձ ընդունեց ՍՄԿԿ Կենտկոմի մշակույթի բաժնի վարիչը և լսեց իմ խնդրանք-պահանջները: Մեծ դժվարությամբ, բայց համառորեն, հասանք նրան, որ ԼՂ գրական բաժանմունքն (առաջինն Արցախում) դուրս եկավ Ադրբեջանի կազմից և դարձավ միութենական ենթակայության գրական կազմակերպություն, այնպիսի կարգավիճակով միայն, ինչպիսին ունեին Լենինգրադի ու Մոսկվայի գրական կազմակերպություննները:

Լինել Արցախի գրողների միության ղեկավար, նշանակում է ոչ թե պաշտոն վարել, այլ` մարտական դիրք գրավել: Ադրբեջանի բռնապետության օրոք ԼՂ գրողների միության նախագահի առաջ միշտ եղել է երկու ճանապարհ. մեկը ազերահաճո հարմարվողականությունն էր (տափաստանների անգլխացավ ու դինջ, ապահով ուղի), մյուսն` ընդվզումը, պայքարի ու մաքառման, հայոց ազգային ոգու պահպանությունը: Երկրորդ ճանապարհի ընտրյալները, ի վերջո, կամ Սիբիրներում էին հայտնվում, կամ, լավագույն դեպքում, վտարվում էին Արցախից: Ես ընտրեցի, բանականաբար, հենց այդ ճանապարհը: Գրիգոր Ներսիսյանի, Բոգդան Ջանյանի, Բագրատ Ուլուբաբյանի ճանապարհը, այսինքն` ի՛մ ճանապարհը: Եվ եթե Արցախյան ազգատագրական շարժման նման ընթացքը չլիներ, անկասկած, ես եւս կհայտնվեի տաժանակրության վայրերում: ԼՂ գրական օջախում ես իմ գործունեությունն սկսեցի այնտեղից, ուր գործը կիսատ էր թողել Բագրատ Ուլուբաբյանը: Ես, գործի բերումով, մշտապես հայտնվում էի (ավագ գրչակիցների հետ` Գուրգեն Գաբրիելյան, Հրաչյա Բեգլարյան, Մաքսիմ Հովհաննիսյան և ուրիշներ) կրակի առաջին գծում: Սկսվեց արցախյան համազգային շաժումը: Գրողների միությունը մարզի հասարակայնության անունից պատմական երկրորդ նամակը պատրաստեց  ու հղեց Մոսկվա, դրան հետևեց 88-ի պատմական նստաշրջանի անցկացումը… Նիստերի դահլիճում նստաշրջանի կազմակերպված անցկացման առաքելությունը նախաձեռնող խմբի կողմից  հանձնարարվել էր ինձ:

Ահեղ տարիներ էին, և քանի որ գրական օջախը գործում էր բարձր ակտիվությամբ, անգամ պատերազմական իրավիճակներում ժողովրդավարական հիմունքներով ընտրություններ էինք անցկացնում, դրանց ինքդ միշտ մասնակցել ես, գիտես... Ես չէի կարող գրչակից ընկերների վստահությանն ընդդիմանալ, ժամանակն այնպիսինն էր, որ դա կդիտվեր որպես դասալքություն, որովհետև, նորից եմ շեշտում, ԳՄ ղեկավարելը պաշտոնավարություն չէ, այլ… պայքարավարություն` հանուն քո ժողովրդի, հանուն գրականության, հանուն հայկական ոգու հաղթանակի: Ճիշտ ես ասում, այո, կարող էի բազմաթիվ այլ աշխատանքներ կատարել, բայց իմ ասպարեզը գրականությունն է, ուր և ես, շնորհակալ եմ, կարողացել եմ հուսախաբ չանել: Իսկ ինչ վերաբերում է նրան, որ կան նաև մեկ-երկու դժգոհներ, դա բնական եմ համարում և օրինաչափ: Առանց նրանց տխուր կլիներ ու անհետաքրքիր: Եվ ապա` ծիծաղելի է, Նվարդ, «թամբի» մասին խոսելը:

- Ինչ առումով:

- Խնդիրն էլ հենց նրանում է, որ երբ գնացի գրողների միություն, այնտեղ միայն մի մաշված, քրքրված «թամբ» կար, ամենագլխավորը` ձին չկար: Ձին մենք ստեղծեցինք տարիների ընթացքում: Այսպես ասած` մեր Պեգասը: Հետո` ես սիրում եմ անթամբ, անսանձ ձիերը, նրանց վարգում միշտ առկա են անհասը, վայրի ազատությունը, չմարող հորիզոնների տեսիլները...

8. – Շատ բարի: Իսկ ո՞վ է Ձեր բանաստեղծության ընթերցողը:  

-Վերջերս մի աղջիկ` Ալավերդյան ազգանունով, Գերմանիայից համացանցով կապվել ու խնդրել է իմ նոր գործերից: Անգլերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն հրատարակված գրքերս ընթերցողական նոր լսարանների արձագանքներ են բերում: Տառացիորեն երեկ երկու նամակ ստացա` մեկի հեղինակը` Գայանեն, Երևանից է, մյուսի հեղինակը արցախյան պատերազմի վետերան Արցախ Բունիաթյանն է: Առաջինն իր տպավորություններն է հայտնում բանաստեղծությունների վերջին ժողովածուիս մասին, երկրորդը գնահատում-վերլուծում է «Զատիկը ջրավազանի հատակին» վեպը: Էլ չեմ խոսում համացանցային «Գրանիշ.օրգ» (granush.org) կայքում տեղ գտած մեծաթիվ նամակ-կարծիքների մասին: Ես խորապես հարգում եմ իմ ընթերցողին: Նա այնտեղ է հաճախ, որտեղ չեմ սպասում իրեն: Իմ ընթերցողը երբեմն իմ «ես»-ից բոլորովին հեռու մարդ է, կարող է և` հակադիր բևեռում ապրող. այդքանով հետաքրքիր եմ երևի: Իմ բառի մեջ նա ավելի ինքն է, և այդ «ավելին», բնականաբար, չի ցուցադրում ուրիշ մեկ այլ հայելի: Իմ ընթերցողն իր աշխարհով ու ինտելեկտուալ կարողություններով ժամանակի դիմագիծն է ներկայացնում: Չթաքցնեմ, հաճելի է, երբ դու հասանելի ես լինում, երբ հաղորդակցության մեջ ես լինում, երբ բառդ կարողանում է ստեղծել ազնվության ու շիտակության դաշտ: Աուրա:

9.-Ասում են` գրականությունը ծնվում է ցավից…

-Ոչ մեկը չի կարող ստուգապես ասել, թե ինչից է ծնվում գրականությունը: Պարզապես ցավ կա անգամ ոչ ցավի մեջ: Աշխարհը լիքն է բազմաթիվ անհայտներով: Ահա ինչու են մարդիկ դիմում խոսքին, բան ստեղծում:

Ի դեպ, երբ ասում են ամեն գրող իր տեղն ունի և չի կարող ոչ մեկը ոչ մեկի տեղը գրավել, դա բացարձակ ճշմարտություն եմ համարում ես:

- Այսինքն:

- Ես կարեւորում եմ հենց այն հանգամանքը, որ յուրաքանչյուր ճշմարիտ ստեղծագործող ոտքի տակ ունենում է, վերուստ տրված, իր հենակետը, հաղորդակետը, կետ-տարածքը: Իր բջիջներով ու էությամբ պայմանավորված աստվածային կոդանշանը, որ միայն իրենն է, որ ուրիշին լինել չի կարող:

10.-Հաճա՞խ եք Ձեզնից դժգոհ լինում: Վարդան Հակոբյան բանաստեղծն ու գործիչը Վարդան Հակոբյան մարդ ու քաղաքացու հետ հաշտ ու համերա՞շխ է:

-Նրանք, ովքեր գրողին բաժանում են նրա ստեղծածից, կարծում եմ, արվեստից ոչինչ չեն հասկանում, պարզապես իրենցով լրացնում են այն հոտը (խումբը), որը բանաստեղծության անունն ավելի հաճախ ճոխ ռեստորանների «Մենյու»-ների մեջ է փնտրում, ապա զարմանում, որ չկա...

Ինչ վերաբերում է «Հաճախ եք Ձեզնից դժգոհ լինում» հարցին, ասեմ` ոչ թե երբեմն, այլ մշտապես անգոհության ու ինքնամերժության մեջ եմ, ինքնակռիվս վերջ չունի: Վայրկյանը վազում է տիեզերական սրնթացությամբ, իսկ մենք ընդամենը քայլում ենք մեր իսկ բառի ետևից: Եվ չի հասնում ոչ ոք: Թուղթը մշտապես մնում է չհաղթահարված` Էն Հեդու Անանից  (մ.թ.ա. 23-րդ դար) մինչև Հոմերոս, մինչև Ուիթմեն, մինչև ինձ ու քեզ: 

2011թ. ապրիլ